
Unuhi ʻia e Paige M.K. Okamura
Lōkahi maila ke kaiāulu no ka mālama like ʻana i ka ʻaha Makahiki
Kākaʻikahi ke komo like ʻana o ke kaiāulu holoʻokoʻa i nā hana o ka Makahiki – ʻo ia ke kau i hoʻolaʻa ʻia no ke akua ʻo Lono (kekahi o nā akua nui ʻehā o Kahiki) i hoʻomaka ma ka hopena o ʻOkakopa a e pani ana i kēia mahina. He kau maluhia nō ia; he wā no ka hoʻomaha ʻana a me ka pāʻani ʻana.
“ʻO ka mea i hala iā kākou, ʻo ia ke kumu [o ka mālama ʻana i ka Makahiki], a pehea kākou, nā kānaka o ke au nei, e hoʻi hou ai i ia kumu nui o ka Makahiki i mea e hoʻonui ai I ko kākou ʻike no ke koʻikoʻi o ia kau,” wahi a Kauʻi Kanakaʻole, he kumu hula, a he wahine kūpaʻa i ka ʻike me nā hana kuʻuna.
Wehewehe maila ʻo Kauʻi, na ʻAnakē Nālani [Kanakaʻole] i aʻo aku iā ia, “ma nā hana hoʻomana a me nā moʻokiʻina kahiko i kilo ai ko kākou mau kūpuna i nā ʻouli o ka honua, i paipai ai i nā kahua, i hoʻokumu ai i nā aupuni, a i holo ai ma ka moana nui.”
I ka makahiki 2016, ua mālama ʻia ka ʻaha Makahiki ma kona ʻāina kulāiwi ʻo Hāna, Maui, ma o kona hālau hula ʻo Hālau o Nakaulakuhikuhi. Ua kōkua a kākoʻo maila nā limahana o Ala Kukui, Kahanu Gardens, Ma Ka Hana Ka ʻIke, a me nā hui mālama ʻāina o Maui Hikina.
“Ua ulu a nui aʻe nō mākou mai kēlā hui liʻiliʻi,” wahi a Kanakaʻole. “Ua ʻike au, ʻo ka Makahiki kekahi wā kūpono no ko kākou launa hou mai me kēlā mau hana hoʻomana, hana haipule, a hoʻokomo i ia mau hana i loko o nā hana o kēia au i mea e ʻoi aʻe ai ka hoʻomaopopo pono ʻana i ka ʻike o ka ʻāina.”
ʻAʻole nō i maʻalahi ka hoʻomohala ʻana i ka ʻaha Makahiki ma Maui Hikina. Nui ka hana, ka manawa, ka hilinaʻi, ke aʻo a me ka hoʻomaʻamaʻa ʻana i nā oli, a me ka hana ʻana i nā mea hoʻokani, e laʻa me ke kāʻekeʻeke, ke kālaʻau, a me ka ʻūlili.

No ka hoʻomākaukau ʻana i ka ʻaha ʻaina, ua kanu a ʻohi ʻia nā mea kanu i pili iā Lono, a i ʻole nā mea kanu punahele a ka poʻe o Maui Hikina. Ua hopu ʻia ka puaʻa no ka imu ma kahi o Piʻilanihale, ʻo ia ka heiau nui loa o ko Hawaiʻi pae ʻāina.
“ʻO ka mea ʻai no ka ʻaha ʻaina, he mea hoʻohālikelike ia no ka hānai ʻana i ke kino a me ka ʻuhane, a he hōʻailona ia no ka pilina mālama ma waena o nā kānaka a me ka honua,” wahi a Kanakaʻole. “Hānai ʻia kākou e ka momona o ka ʻāina, a no laila, hoʻomau ʻia kēia pilina me ka ʻāina.”
Ma ka lā 8 o Nowemapa, 2024, ua ʻākoakoa maila he 375 mau kānaka – he mau hanauna i kū mai, mai nā keiki 8 makahiki a hiki i nā kūpuna he 83 makahiki – no ka mālama ʻana i ka ʻeiwa o ko Hāna ʻAha Makahiki. Ua hoʻomaka me ke oli a me ka hula, a laila ka ʻaha ʻaina, a laila nā pāʻani Makahiki.

ʻO kekahi mea koʻikoʻi i ʻike ʻia ma kēia ʻaha Makahiki, ua ʻauamo kekahi o ke kaiāulu i nā kūlana alakaʻi ma ka ʻaha. Aʻo mai lākou i ke kaʻina hana no ka ʻālana, nā oli, a me nā kinolau o Lono i mea e hoʻomaopopo mai ai ke kumu o ka hoʻonohonoho ʻia ʻana ma ka lele.
Na Misty Fontanilla i ʻauamo i ia kuleana.
“I koʻu ʻauamo ʻana i kēia kuleana, ke hoʻokō nei au i koʻu kuleana kanaka,” wahi a Fontanilla. “He hōʻike ia o koʻu hoʻoikaika ʻana, koʻu kūpaʻa ʻana, a he laʻana ia no kaʻu mau kaikamāhine. Pīhoihoi au e ʻauamo hou i kēia kuleana no nā makahiki e hiki mai ana, a ʻo koʻu manaʻolana ia e ʻauamo pū ana nā kānaka ʻē aʻe.”
Ua komo pū ke kāne a Fontanilla, ʻo Liloa, me Kilinahe, kā lāua kaikamahine (he ʻeiwa ona mau makahiki) i kēia ʻaha Makahiki. He mea hou loa no lāua, a me ke kaiāulu o Maui Hikina, eia naʻe, ʻōlelo ʻo ia ua maʻa lāua i ka hana.
“Ma koʻu naʻau, he mea maʻamau ia no koʻu ʻohana ko kākou komo pū ʻana i ka ʻaha. Me he mea lā, ua kau pū nō mākou ma ka waʻa nui, a ke holo nei kēia waʻa i kahi e pono ai mākou. Noʻu, he hōʻailona ia aia nō mākou ma ke ala kūpono,” i kaʻana mai ʻo Fontanilla.
“Ua kupanaha ka ʻike ʻana i ke aʻo ʻana, ka hoʻoili ʻana i ka ʻike, ka hoʻomau ʻana i ka hana, ka hoʻonui ʻana i ke kuanaʻike, me ke alakaʻi ʻana ma ka manawa like – eia naʻe, ʻo ka hopena kēia o ka hana o nā hānaunau ma mua o mākou,” wahi a Kanakaʻole.
Mau nō kona kūpaʻa ʻana i ka hoʻonaʻauao ʻana i kona kaiāulu e pili ana i ka ʻaha Makahiki, i kīpaipai ʻia e kona kupunahine, kumu hula Edith Kanakaʻole, i ʻōlelo mau, “Pono e hoʻonaʻauao i ko kākou lāhui.”
Kuhi maila ʻo Kanakaʻole, ke maopopo ko kākou lāhui i ke kumu o nā hana o nā kūpuna, e pono ana ka naʻau. “A, ʻaʻole hiki ke hoʻopaʻapaʻa me kou naʻau.”