Na Kū Kahakalau, Ph.D.
I ka makahiki 1985, alakaʻi ʻia e nā ʻaumākua, ua lilo au i kekahi o nā kumu mua loa o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ua hoʻomaka iho nei ka hānau hou ʻana o nā mea maoli me ka holo ʻana o ka Hōkūleʻa i Tahiti a me ka hōʻea ʻana o ka hui aloha ʻāina ma Kahoʻolawe i ka makahiki 1976. Ua hoʻoholo hoʻi ka ʻaha Kumukānāwai o ka makahiki 1978, ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi kekahi o nā ʻōlelo aupuni ʻelua o Hawaiʻi a ua kauoha ʻia ke aupuni Hawaiʻi e mālama i kahi papahana hoʻonaʻauao Hawaiʻi no ka hoʻoulu ana o ka ʻōlelo, ka moʻomeheu a me ka mōʻaukala ma nā kula aupuni.
Me ka ulu hou ʻana o ka haʻaheo kanaka a me ka ʻike kūpuna, ulu mai nō hoʻi ka hoihoi i ka hoʻomau ʻana i ka moʻomeheu Hawaiʻi a me nā loina kahiko, ʻo ia hoʻi nā hana noʻeau Hawaiʻi, nā mele, ka mālama ʻāina a me nā hana uhane kuʻuna. ʻOiai ua pili ia mau mea āpau i ka ʻōlelo kanaka, ua ʻapo au i ia mau hana me ka hauʻoli.
Eia kekahi, ua puka mai ka poʻe mānaleo i hoʻopaʻi ʻia no ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kula, like pū me kuʻu kupuna kāne Hawaiʻi, ma hope o ka pāpā ʻia ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula i ka makahiki 1896. ʻO kēia ka hoʻopau ʻana o ka ʻōlelo makuahine o ka hapa nui o nā poʻe kanaka ma muli o ka hoʻoweliweli, ka hoʻokaumaha a me ka hoʻomāʻinoʻino ʻia ma muli o ko ʻAmelika noho ʻana ma luna o Hawaiʻi.
Na kēia mau mānaleo i hoʻā aʻe i loko oʻu iho i ka ʻiʻini nui e kōkua aku i ka hoʻomōhala a hoʻōla hou ʻana i kā mākou ʻōlelo kanaka. A hiki i ia wā, ua kapa ʻia ka ʻōlelo Hawaiʻi he ʻōlelo make, ʻoiai ʻaʻohe keiki (koe ko mākou ʻohana Niʻihau) e walaʻau ana i ka ʻōlelo.
No laila ma lalo o kaʻu mau hana Ph.D. ma ka Hoʻonaʻauao ʻŌiwi, ua kūkulu au i kahi ana ʻōlelo Hawaiʻi. Na ia ana e hoʻonoho ana i ka hapa nui o ka poʻe kanaka o kēia lā ma ka Papa 2. A wahi a ia ana, hiki ke walaʻau ma ka ʻōlelo Hawaiʻi e pili ana i nā kumuhana maʻamau ma ka Papa 3. ʻO ia hoʻi, ʻo ka hapa nui o nā poʻe Hawaiʻi, ka poʻe i ʻōlelo maʻamau ʻaʻole lākou ʻōlelo Hawaiʻi, liʻiliʻi wale nō lākou e ʻapo ai ma mua o ko lākou hikiʻana ke kamaʻilio nōhie ma ka ʻōlelo kanakai.
ʻO kaʻu ʻano o ke aʻo ʻia ʻana ma ke kulanui, ʻo ia hoʻi ka hoʻohana ʻana i kahi puke haʻawina a me ka pepa haʻawina. Ua pono hoʻi ka ʻike o ka ʻōlelo Pelekania. Eia naʻe ʻaʻole i holo pono kēia ʻano aʻo ʻana no kaʻu mau haumāna Hawaiʻi. ʻO ka hoʻomaka nō ia ʻo kaʻu ʻimi ʻana i nā ʻano aʻo ʻana o ko mākou mau poʻe kūpuna. ʻO ka ʻike koke nō ia, he ʻano maikaʻi kēia mau ʻano o ke aʻo ʻana no kuʻu mau haumāna Hawaiʻi.
Ma ka hahai ʻana i nā ʻōlelo noʻeau kūpuna ua hoʻokumu au i nā papahana ʻōlelo Hawaiʻi e like me Kanaka Kitchen, kahi a nā haumāna e hoʻopaʻa i ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu Hawaiʻi ma ka hoʻomākaukau ʻana i nā meaʻai ʻono a olakino maikaʻi ma ka hoʻohana ʻana i nā meaʻai Hawaiʻi e like me ke kalo, ka ʻulu a me ka ʻuala. I kēia manawa hiki i ke kaiāulu ke komo ma ka papahana Kanaka Kitchen ma ka pūnaewele aiʻole ma ke kino, inā makemake lākou e ʻeʻe i ka Papa 3, kahi e hiki ai iā lākou ke kamaʻilio e pili ana i nā mea maʻamau ma ka ʻōlelo Hawaiʻi.
Ke hoihoi ʻoe e hoʻonui i kāu, i kou ʻohana, a i ʻole i kāu hui ʻike ʻōlelo Hawaiʻi, e lekauila iā Pōlani Kahakalau (pōlani@kuakanaka.com). E hahai pū iā Kū-A-Kanaka ma FB a me IG no nā hanana hou, nā papa a me nā papahana ʻōlelo Hawaiʻi, a i ʻole e kau inoa i kā mākou leka uila ma www.kuakanaka.com. E ola mau ka ʻōlelo Hawaiʻi.