ʻO Pepeluali, ʻo ia ka Mahina ʻŌlelo Hawaiʻi ma Hawaiʻi nei, a ʻo ia nō hoʻi ka mahina i hoʻohanohano ʻia ai ka Mōʻaukala o ka poʻe Pāʻele ma ʻAmelika Hui Pū ʻia. Ua pili nā mea ʻelua, ʻoiai ua nui ka hana pāʻewaʻewa, ka nele, ka ʻeha, a me ka ʻapakau a nā Kānaka Maoli a me ka poʻe Pāʻele i alo ai ma lalo o nā kānāwai a me nā kulekele o ʻAmelika Hui Pū ʻia.
ʻOi aku naʻe ka waiwai o ka moʻolelo o ko nā Kānaka Maoli a Pāʻele holu ʻana, kūʻē ʻana, a lanakila ʻana.
ʻAʻole ʻike naʻe ka hapa nui o ka lehulehu, ua kōkua ka poʻe Pāʻele i ka hōʻomoʻomo ʻana iā Hawaiʻi no nā makahiki he 200 a ʻoi. Ua hiki mai kekahi kelamoku Pāʻele, i kapa ʻia ʻo Keakaʻeleʻele e nā Kānaka Maoli, i ka makahiki 1796. Ua lilo ʻo ia i kākāʻōlelo aliʻi, a kūkulu akula hoʻi ʻo ia i hale aliʻi winihapa (hoʻohana ʻia auaneʻi ia hale aliʻi nei ma ke ʻano he hale hoʻāhu) no Kamehameha I ma Lāhaina. Ua paʻa ia hale aliʻi winihapa nei ma 1802, a ua hoʻolauna ia i ke kuhikuhipuʻuone haole i nā mokupuni.
Ma kahi o ia manawa like, ua kōkua ʻo Anthony Allen, ʻike ʻia ma ka inoa ʻo Alani e ka poʻe Hawaiʻi, i ka hoʻokumu ʻana i ka hōkele ʻano haole mua loa ma Waikīkī, a me kekahi haukapila. I nā makahiki 1830, ua kōkua hoʻi ʻo ia i ka hoʻokumu ʻana i ka hui Pāʻele mua loa, ʻo ia hoʻi ka ʻAhahui Kōkua Pāʻele.
ʻO “William ka Puhi Palaoa” kekahi kanaka koʻikoʻi ʻē aʻe, a ua lilo ʻo ia i puhi palaoa kūhelu no Kamehameha I, a ua hoʻokumu hoʻi ʻo ia i ka hale ʻaina a hale puhi palaoa mua loa ma Hawaiʻi, ʻo ia nō hoʻi paha ka Puhi Palaoa mua maoli. Ua hiki mai ʻo Betsy Stockton i Lāhaina ma 1823 ma ke ʻano he mikionali. Ua kōkua ʻo ia i ka hoʻokumu ʻana i ke kula mua loa no ka poʻe makaʻāinana. A ʻo nā pāna mua loa o ka Pāna Hawaiʻi Aliʻi, ʻo ia nō ʻelua hoʻokani pila Pāʻele, ʻo Oliver (ʻaʻohe inoa hope) ma 1836, lāua ʻo George Washington Hyatt ma 1845.
Ma hope, ua nui nā kelamoku Pāʻele i hele mai i Hawaiʻi nei e pākele aku ai i ka hoʻokauā ʻia mai ma ʻAmelika, a lilo aʻela lākou i mau kanaka ʻoihana lālāwai a ua kōkua lākou i ke Aupuni Hawaiʻi. He 30% ka poʻe Pāʻele o nā hui ʻō koholā, a i ko lākou hiki ʻana mai i Hawaiʻi, ua nui ka poʻe Pāʻele i mahalo i ka pilina a me ka ʻolu o ka nohona ma Hawaiʻi, a ua noho lākou ma ʻaneʻi e komo i ka lāhui.
Mai nā makahiki 1890 mai, ua like ka ʻāʻumeʻume o nā Kānaka Maoli a me ka Poʻe Pāʻele me ka hoʻoluʻuluʻu mai o nā luna ʻoihana mahiʻai. He loio pono kaulike ʻo Thomas McCants Stewart i hai ʻia mai e hui Kālaʻaina e kōkua i ka hoʻomalu ʻana i ka makemake o ka poʻe Hawaiʻi ma ka haku ʻana i ka Organic Act. Ua koʻikoʻi hoʻi ʻo ia i ka haku ʻana i ka palapala hoʻokohu hui o ke Kalana o Oʻahu a i ka hoʻomalu ʻana i nā pono kuleana ʻāina.
Ma 1901, ua hoʻomaka ko nā limahana mahikō Pāʻele hiki ʻana mai i Hawaiʻi. Ma hope o kekahi makahiki o ka hana ʻino ʻia mai, ua hui pū kēia mau limahana a ua hoʻolaha aku lākou i ko lākou hana ʻino ʻia mai i mua o ka lahui.
Ma 1903, ua neʻe mai ʻo Alice Ball a me kona ʻohana i Hawaiʻi mai Seattle. Ua piha iā ia he 9 wale nō makahiki i ia manawa. Lilo aʻela ʻo ia i wahine akeakamai, a i ka piha ʻana iā ia he 23 makahiki, ua haku ʻo ia i kekahi lapaʻau no ka maʻi lepela i hōʻemi nui ai i ka ʻeha o nā kānaka e noho ana ma Kalaupapa.
I ia manawa like, ua kōkua ʻo Nolle Smill i ka hoʻopau ʻana i nā ʻauhau pāloka e hiki ai i nā kānaka Maoli a me nā limahana ʻoihana mahiʻai he nui e komo i ke koho pāloka. Ma kona kūlana ma ka ʻahaʻōlelo, ua paipai nui aku ʻo Smith i ka hoʻohana ʻia mai o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā makahiki 1930.
Ua kōkua ʻo George Marion Johnson i ka hoʻokumu ʻana i ko Richardson Kula Kānāwai a ua kōkua nō hoʻi ʻo Kauka Donnis Thompson i ka polokolamu haʻuki ʻo UH Rainbow Wahine. Ua koho ʻia ʻo Helene Hale, ʻo ia ka meia wahine mua loa o Hawaiʻi (ma ke kalana o Hawaiʻi) a ua kōkua ʻo ia i ka loaʻa ʻana mai o ke kākoʻo no ka Hoʻolauleʻa Mele Manaka.
Mai kahi kākāʻōlelo aliʻi i ke akeakamai a i ke kiaʻi Mauna Kea, ke hoʻomau nei ka poʻe Pāʻele a me nā Kānaka Maoli me ka moʻokūʻauhau Pāʻele i ko lākou welo o ka lōkahi a me ke kālai ʻana i ke ala o ka holomua.
