I loko o nā moʻoʻōlelo Hawaiʻi, he mea koʻikoʻi nā wāhine ma nā kūlana like ʻole: he mau aliʻi, alakaʻi, loea, makuahine, kuaʻana, kuhikuhipuʻuone, kākāʻōlelo, mea hana noʻeau, mea kākau, a he mau koa kekahi. Akā naʻe, ua hoʻēmi ʻia ka mana o nā wāhine.
ʻO Manono kekahi o nā wāhine koa kaulana loa. Komo pū nō ʻo ia me kāna kāne e paio no ka hoʻomau ʻana o nā kapu kahiko. Alakaʻi akula ʻo Kekupuohi i ka papa kīpū piha i nā aliʻi wahine Hawaiʻi ma lalo o Kamehameha I a paio pū nō me ia ma kekahi mau kaua. I ka noho aliʻi ʻana o Kūkaniloko, ʻo ia ka Mōʻīwahine mua loa o Oʻahu, komo pū akula nō ʻo ia i ke kaua ʻana e paio no kona aupuni. Kākau ʻia i loko o nā nūpepa Hawaiʻi kahiko no Kanewahineikiaoha, ka wahine a Kawelo no Hanalei, he ʻōlohe lua ʻo ia. Ua aʻo nō kekahi mau aliʻi wāhine i ka lua.
ʻIke ʻia ka lua ma kekahi mau inoa ʻē aʻe: ʻo ke kapu, kuʻialua, lua ʻōlohe, a me lua haʻihaʻi. I ke kenekulia ʻumikumamāiwa, nalohia ka hana lua ʻoiai mau nō naʻe kākau ʻia ma nā nūpepa kahiko e pili ana i ka lua ā hala nā 1920s. I kēia wā, aʻo ʻia ka lua ma kekahi mau hui – a loaʻa iā lākou he moʻolelo molekumu, nā kapu, a me nā loina ponoʻī.
He lālā ʻo Kumu Michelle Manu o kēia moʻokūʻauhau o nā wāhine i maʻa i ka lua, a ua aʻo ʻia ʻo ia i loko o nā loina o ka moʻokūʻauhau ʻo Kaihewalu. ʻO ia hoʻokahi ke kumu lua wahine a puni ka honua i kēia manawa, a ua lilo iā ia ke kūlana alihikaua.
No Manu, ʻaʻole ʻo lua he hana pilikino wale nō, akā he hana i paʻa i ka hoʻomana kahiko o ko kākou mau kūpuna, e laʻa me ka hoʻohana ʻana i kou mana ponoʻī, ka ʻauamo kuleana ʻana, a me ka ʻike ʻana i kou pono. Mahalo aku ʻo ia i kona kumu, ʻŌlohe Solomon Kaihewalu, nāna i hoʻopaʻa i kona kahua ma ka lua, i kona ʻoluʻolu e aʻo i nā kānaka puni ʻole i ka palapala.
He kōkua ka lua iā Manu me kona hoʻoulu hou ʻana i kona kuleana Hawaiʻi a me kona hoʻomaopopo ʻana i nā ʻaoʻao ʻelua o Kū lāua ʻo Hina. Wahi a Manu, “ʻIke ʻia ka lua ma kona ʻano he hana ʻoʻoleʻa a makoa, he hana kohu iā Kū me kona ʻaoʻao kāne. Akā ʻaʻole ia he hana ʻoʻoleʻa a ikaika wale nō. Pono e kaulike ka ʻaoʻao Kū me ka ʻaoʻao Hina, ka ʻaoʻao palupalu a mālie.ʻIke ʻia ʻo Hina ma ka hanu iho ʻana ma mua iho o ka pale a i ʻole ke kuʻi ʻana. ʻO ke kūpaʻa me ka hoʻopili ʻana me ke ao kuanoʻo, ʻo ia ia ʻaoʻao Hina. ʻO Hina pili i ka neʻena o ka lua. ʻAʻole nāwaliwali ka wahine. Ikaika a wiwoʻole nō ka wahine, a pēlā pū me ka māhū. E paio wiwoʻole ana nō mākou, a i ke paʻa kēia ʻike, ʻoi aku ka weli.”
ʻAuamo akula nō ʻo ia i ke kuleana ʻo ka hoʻoulu ana i ka hanauna koa hou me ka hoʻomau ʻana i kēia welo a nā wāhine koa o ka wā ma mua. “Noʻu iho, ʻo kekahi mea nui i pili i ka lua ʻo ia ke aʻo ʻana i kēia mahele o ko kākou moʻoʻōlelo i laha ʻole i kēia wā. He mea ia e hoʻōla ai ka lāhui, a he lapaʻau ia no nā ʻeha i ʻōʻili mai ma luna o mākou,” i wehewehe ʻia e Manu.
Ma ke kaua kūloko o Kuamoʻo, hoʻopuka aʻela ʻo Manono ma hope iho o kona make ʻana, “mālama kō aloha,” no ka mālama ʻana i nā kapu o ka wā kahiko. E hoʻomanaʻo nō naʻe kākou i ia māmala ʻōlelo, he kia hoʻomanaʻo ia no ka mana me ka ikaika o nā wāhine koa o ka wā ma mua, a me ka wā e hiki mai ana.
