Na wai kēia ʻōlelo, “Mai loko o ka pō?”
Na Kahakuikamoana. ʻO Kahakuikamoana kekahi kākāʻōlelo o loko o ka papa kahuna o ka ʻoihanakahuna. ʻO ia ka mea i ʻōaka ʻia ai kona waha e oli, “Ea mai Hawaiʻinuiākea, ea mai loko, mai loko o ka pō.” Ma ia mele koʻihonua kaulana ʻo ia i helu papa ai i ka hānau ʻana o nā mokupuni mai Hawaiʻi ā i Kauaʻi a liʻiliʻi aku nō. Oli ʻo ia, “Hānau ʻo Niʻihau, Kaʻula, Nīhoa, pau mai.”
Pehea nā moku pāpapa mai Mokumanamana ā i Mokupāpapa (Hōlanikū), nā mokupuni pālahalaha o Papahānaumokuākea?
No kēia ʻike pono e nānā i ke mele a Pākuʻi, ke kākāʻōlelo a Kamehameha. Ua ʻae like ʻo Pākuʻi me Kahakuikamoana, ʻo ia nō, mai ka pō mai ka hānau maoli ʻana o nā mokupuni. Ua like nō hoʻi ka ʻae ʻana i ka palena o nā mokupuni nui me nā moku pāpapa. Kepakepa aʻe la kona leo penei:
“Hānau Kamāwaelualni moku, He ēweewe Niʻihau, He palena Lehua, He panina Kaʻula o ka moku pāpapa, nā pāpapa kaha kuakea o Lono.” (Fornander IV)
A laila helu papa ʻo ia i nā moku pāpapa kaha kuakea o Lono:
“O Kahakulono, o Kapumaeolani.
O Kapuheeua, o Holatii.
Kapuheeuanui, o Kahaimakana,
Na Kekamaluahaku, Kaponianai.” (Fornander IV)
ʻOiai ʻokoʻa nā inoa a Pākuʻi i helu ai me nā inoa palapala ʻāina o ia wā, mai ka pō mai kēia ʻike kuʻuna. He mea nui ka ʻike mai ka pō mai i ka Hawaiʻi.
Wahi ā Pukuʻi ma Nānā i ke Kumu, inā kipa ʻia kekahi kanaka ma ka pō e kona ʻaumakua a haʻi ua ʻaumakua nei i ka inoa o ke keiki e hānau ʻia ana, he inoa pō nō kēlā. Ua nīnauele ʻia hoʻi ʻo Pukuʻi a wehewehe ʻo ia e pili ana i ka “hōʻike na ka pō.” Ua ʻōlelo ʻo ia inā kipa ʻia kekahi kanaka e kona ʻaumakua a e waiho ua ʻaumakua la i kekahi moe ʻuhane, kekahi hōʻailona paha, a i ʻole i kekahi mau ʻōlelo aʻoaʻo nona, he hōʻike na ka pō kēlā. He mea waiwai kēia ʻike mai ka pō.
Eia kekahi, ʻo kekahi mele kumu honua a kumu kānaka a ka Hawaiʻi e kilo ai, ʻo ia nō ke “Kumulipo.” ʻŌlelo ʻia, ʻo ke kumu o ka pō ʻo ia ka mea nāna i hana i ka pō. Eia hoʻi, na ka Pō i hānau iā Kumulipo i ka pō, he kāne. A laila, hānau Pōʻele i ka pō, he wahine. Na kēia mau kūpuna loa i hānau i nā mea ola a pau o ke ao holoʻokoʻa.
ʻO ke keiki makahiapo a lāua ka ʻukukoʻakoʻa a ʻo kāna nō ka ʻākoʻakoʻa. No laila, inā pololei ka ʻōlelo, “pūkoʻa kani ʻāina,” he haʻina kēia – mai loko o ka pō mai ka hānau ʻana o nā moku pāpapa o Papahānaumokuākea.
Eia hou kekahi mea, hiki i ke Kumulipo ke wehewehe i nā pilina o nā mea ola o Papahānaumokuākea kekahi i kekahi e like me ka pilina o ka ʻiwa me ke koaʻe. Ma ke ao kūlohelohe, alualu a hopūʻiwa ka ʻiwa i ke koaʻe no kāna iʻa ma ka nuku. ʻO ka hoʻokuʻu nō ia o kahi iʻa mai ka nuku mai a māpu koke iho la ka ʻiwa a kāʻili ʻia ka makana. ʻŌlelo ʻia ma ka Wā ʻEkolu o ke Kumulipo, laina 317 a me ka 318: “Hānau ka ʻIwa ka makua; puka kāna keiki, he Koaʻe, lele.”
No laila, ke ʻōlelo kekahi, “mai loko o ka pō,” ke kuhi nei ʻo ia ʻo ka pō ke kumu o ka ʻike kuʻuna me nā haliʻa kūpuna. ʻO ka Pō he hōʻilona ia o ka hānau ʻana o Hawaiʻinuiākea me kona mau hanauna mokupuni ā hiki i ka palena ʻo Kaʻula ā hiki aku i nā moku pāpapa o Papanuihānaumoku, a ma kēlā inoa hanohano e hoʻomanao ʻia mau ana ka hānau ʻana o nā mokupuni a pau o Hawaiʻi.