O kaʻu ia e huli alo ē i ka ulu. ʻAe, ua ao ē,” ʻo ia ka ʻōlelo a Kauanoe Kimura i hoʻopuka ai ma kāna mele hoʻoulu lāhui ʻo “Ua ao Hawaiʻi.”
Pololei nō kāna ʻōlelo. Ua ulu nō hoʻi ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu Hawaiʻi a ʻo ka hoʻina o ka hoʻolauleʻa Makahiki i loko o nā kula a i ke kaiāulu kekahi lāʻana o ia ‘oulu. E nānā hoʻi kākou, e ka mea heluhelu hanohano i kēia kolamu haʻahaʻa, i kekahi mau lāliʻi o lalo e hiki ai iā kākou Kānaka ke hoʻokāʻoi i nā loina o ka wā o Ka Makahiki.
ʻO nā mea lāliʻi mua ʻo ia nā kapu o ka Makahiki. Ua mālama ʻia kēia mau mea lāliʻi e Kelou Kamakau (Kamakau Nui). Wahi a Kale Langlas, ua hānau ʻia ʻo Kelou Kamakau ma kahi o ka makahiki 1773 ma Kona, no laila he kamaiki ʻo ia i ka wā a Kapena Kuke i pae ai ma Kona ma ka wā o Ka Makahiki a ua ʻike maka ʻo Kamakau Nui i nā hanana a me nā loina o ka Makahiki o kēlā wā. Ua kākau ʻoia i kēia:
A ua hoohiki ae la ke akua i kona kanawai a kapu kanaka aole e pepehi, e kapu ke kaua, aole e hakaka, e kapu ka moana, aohe waa holo, e kapu ke kua aole e kuku, e kapu ka pahu, aole e pai, e kapu ka pu, aole e puhi, e kapu ka aina, aole e hemo, e kapu ka lani, ia Lono ke hekili kapu ia Lono, e kapu ka honua ia Lono, ke ala [ola] i kapu ia Lono, e kapu ka mauna ia Lono, ke kuahiwi kapu ia Lono, e kapu ka moana ia Lono, ke kaikoo kapu ia Lono, e kapu ka ohona [ohana] ia Lono, ka waa holo kapu ia Lono, a pela ke akua i lahui mai ai i kona kanawai. A malama ae la na ʻlii a me na kahuna a me na kanaka a pau i kona kanawai. (A. Hōnaka, 1919. M.VI, ʻaoʻao 41)
ʻOiai pau nā kapu kahiko, malia paha, hiki iā kākou ke mālama i nā mea ke hiki e like me ka hoʻokani ʻole ʻana i ka pū a me ka pahu. Aia kekahi mau kumu hula e like me aʻu nei ke hōʻalo nei i ka mālama ʻana i ka ʻūniki hula ma ka wā o Ka Makahiki. ʻO ke kapu ma luna o ka hoʻokani pahu paha kekahi manaʻo no ka hōʻalo ʻana, no ka mea, he koina nui ka hula pahu ma ka ʻūniki.
Aia kekahi mau mea lāliʻi hoihoi na John Papa ʻIʻī, kekahi kūʻauhau ʻē aʻe i ʻike maka i nā loina Makahiki i ka wā o Kamehameha I me Kamehameha II. Wahi āna, i ka hiki ʻana o ke akua loa ʻo Lonomakua i ka hale o ke aliʻi nīʻaupiʻo, ua poni a hānai ʻia ʻo ia. A laila ua haʻawi ʻia i malo hou e ke aliʻi wahine a laila ua hume ka malo ma ia kiʻi huakaʻi hele. Pehea? ʻAʻole ia hāʻule? Penei nō. Ua hume ka malo ma nā pona ma ka lāʻau kiʻi o ke akua. ʻO ia pona he ʻanapuʻu e like me ka pona o ka ʻohe a i ʻole ka ʻawa. Hauʻoli paha ʻo Lono inā hiki iā ia ke hele kaʻapuni i ka moku me ka malo, ʻaʻole e hele kohana.
ʻO kekahi mea lāliʻi ʻē aʻe he mea e pili ana i ke Akua Pāʻani. Ua kū ia akua ma ke kahua no ka hana mokomoko a me nā pāʻani ʻē aʻe a ua oi hele ke Akua Loa ma kona huakaʻi. ʻAʻole kū ke Akua Loa ʻo Lonomakua ma ke kahua e like me ka noʻonoʻo o kēia wā. Wahi ā Kelou Kamakau, ua kapa ʻia kēia akua ʻo Makawahine. Eia kekahi mea hoihoi ʻē aʻe e pili ana i ke Akua Pāʻani. Wahi ā Kepelino, aia he Akua Pāʻani no ke kahua wahine. No laila, ua mokomoko a pēlā aku nā wāhine i ka manawa like a nā kāne e pāʻani ana ma ka Makahiki. Aia nō ka poʻokela i ka hoʻohāliu ʻana i nā lāliʻi.
