Ka Ho‘omoana ‘Ana

0
2067

Read this article in English

Elizabeth Kauahipaula- Photo: Courtesy

I Keaukaha i hele ai ka papa kaiapuni me ke kupuna ‘o ‘Elikapeka Kauahipaula no ka mea ua hānai ‘ia ‘o ia ma laila. Ma hope aku ua hele lākou i Leleiwi no ka mea ‘o ia kāhi i noho ai ke kupuna ma ke kau wela. Ua nui nā ‘ano hale pāpa‘i ma laila kohu mea he ho‘omoana ka hana o lākou akā ‘ōlelo ke kupuna he po‘e ‘ae‘a nō lākou. ‘A‘ole noho pa‘a ma ka hale – noho ma ‘ō a ma ‘ane‘i. ‘O ka ‘ike nō ia i ka “ho‘omoana” ‘ana, ua pū‘iwa nā haumāna. Ua pū‘iwa lākou no ka mea ‘akahi a ‘ike a kama‘īlio e pili ana ke kumu o ka ‘āina ho‘opulapula o Keaukaha.

Ma Leleiwi, ua ‘ōlelo ‘o Kauahipaula, “Ua ho‘omoana mākou ma ‘ane‘i ma nā kau wela.” A ho‘ōho nā haumāna, “Uao!” Ua ‘ōlelo ‘o ia, “Ua kanu ko‘u pāpā i ka mea kanu, ka pū pala‘ai, ka ‘uala ‘oe, ka ipu haole ‘oe ma kēlā pu‘u. Lawai‘a ku‘u pāpā me ka ‘upena kīloi a me ka mōkoi (mākoi). Pā‘ani wau ma ka pa‘alā a huli i ka ‘ōpihi me ka loli. ‘O ka loli ka mea‘ai punahele a ko‘u māmā, ‘o ia a me ka puhi. Nē(inā) loa‘a ka loli, hau‘oli nui ‘o ia.” Ua hō‘ili‘ili ka makuakāne i ka loli no ke kū‘ai ‘ana i ka hale Pākē ma ke kaona. ‘Ohi‘ohi ka makuahine i ka lauhala no ka hana moena a me ka pāpale no ke kū‘ai ‘ana aku ma ke kaona. Aia a loa‘a a lawa ke kenikeni a laila kū‘ai ‘ia ke kōpa‘a, ka palena, ka ‘āpā lole paha no ka ‘ohana. He ‘imi pōmaika‘i ka hana o ka ‘ohana. ‘A‘ole hele ka ‘ohana ma kahakai a nanea wale nō.

Ma hope o Leleiwi, ua huaka‘i ka papa i Kīlauea a ma hope i Punalu‘u no ka mea ua noho ke kupuna ma Ka‘ū kekahi. Ma laila i ha‘i mo‘olelo ai ‘o Kupuna Kauahipaula. ‘ōlelo ‘o ia, “Ua iho nā ‘ohana no Nā‘ālehu i Punalu‘u no ka pae ‘ana o nā honu. I kēla manawa, nui nā honu. Ho‘omoana mākou ma ka hale pāpa‘i. ‘Imi nā kāne i ka honu ma waho o ke kai hohonu a ma nā pāhoehoe ma waho. Huli a ‘imi nā wāhine i limu, i pāpa‘i, a i i‘a ma ka ‘āpapa ma ke kai papa‘u.” ‘O ka mea kupanaha i nā haumāna ke ki‘i ‘ana a ke kupuna i ka wai mānalo i loko i ke kai! Mea mai ke kupuna, “‘O ko‘u kuleana ka ho‘opiha‘ana i ka huewai a ho‘iho‘i ‘ia no ka inu ‘ana.” Wahi āna, ua le‘ale‘a ka noho ‘ana ‘oiai ‘a‘ole ‘o ia makemake i ka hahau ‘ana a make o ka honu. Uē ka honu. ‘A‘ole hiki iā ia ke noho lōlena i loko o ka hale pāpa‘i.

Pō‘ino ka po‘e ho‘omoana ‘ae‘a o kēia au. ‘A‘ole hiki ke noho pa‘a. Hehu ‘ia e ka māka‘i. Hele ā ‘ae‘a hauka‘e. ‘A‘ole hiki iā lākou ke kanu mea‘ai. ‘A‘ole hiki iā lākou ke nala lauhala, huli i loli no ke kū‘ai ‘ana, lawai‘a a pēlā aku. ‘A‘ole loa‘a ke kālā he nui i ka ‘ohana o Kupuna Kauahipaula akā ua ho‘opōmaika‘i ‘ia me ka ‘āina a me ke kai no ka ‘imi pōmaika‘i ‘ana.

He hāli‘a kēia iā ‘Elikapeka Kauahipaula

Previous articleOHA Board Actions: March 2020
Next articleThe Awakening of Honokahua: Part II
Kalani Akana, Ph.D.  is the research analyst at OHA. He is a kumu hula,  kumu oli,  and kumu ʻōlelo Hawaiʻi.  He  has  authored  numerous  articles on hei (Hawaiian string figures) and indigenous ways of knowing and doing and  was  invited to speak at a Presidential Session of the Indigenous Peoples of the Pacific SIG at the American Education Research Association in April 2017.  In 2000, he co-organized and led the Hawaiian delegation to the Festival of Pacific Arts in New Caledonia.