I Keaukaha i hele ai ka papa kaiapuni me ke kupuna ‘o ‘Elikapeka Kauahipaula no ka mea ua hānai ‘ia ‘o ia ma laila. Ma hope aku ua hele lākou i Leleiwi no ka mea ‘o ia kāhi i noho ai ke kupuna ma ke kau wela. Ua nui nā ‘ano hale pāpa‘i ma laila kohu mea he ho‘omoana ka hana o lākou akā ‘ōlelo ke kupuna he po‘e ‘ae‘a nō lākou. ‘A‘ole noho pa‘a ma ka hale – noho ma ‘ō a ma ‘ane‘i. ‘O ka ‘ike nō ia i ka “ho‘omoana” ‘ana, ua pū‘iwa nā haumāna. Ua pū‘iwa lākou no ka mea ‘akahi a ‘ike a kama‘īlio e pili ana ke kumu o ka ‘āina ho‘opulapula o Keaukaha.
Ma Leleiwi, ua ‘ōlelo ‘o Kauahipaula, “Ua ho‘omoana mākou ma ‘ane‘i ma nā kau wela.” A ho‘ōho nā haumāna, “Uao!” Ua ‘ōlelo ‘o ia, “Ua kanu ko‘u pāpā i ka mea kanu, ka pū pala‘ai, ka ‘uala ‘oe, ka ipu haole ‘oe ma kēlā pu‘u. Lawai‘a ku‘u pāpā me ka ‘upena kīloi a me ka mōkoi (mākoi). Pā‘ani wau ma ka pa‘alā a huli i ka ‘ōpihi me ka loli. ‘O ka loli ka mea‘ai punahele a ko‘u māmā, ‘o ia a me ka puhi. Nē(inā) loa‘a ka loli, hau‘oli nui ‘o ia.” Ua hō‘ili‘ili ka makuakāne i ka loli no ke kū‘ai ‘ana i ka hale Pākē ma ke kaona. ‘Ohi‘ohi ka makuahine i ka lauhala no ka hana moena a me ka pāpale no ke kū‘ai ‘ana aku ma ke kaona. Aia a loa‘a a lawa ke kenikeni a laila kū‘ai ‘ia ke kōpa‘a, ka palena, ka ‘āpā lole paha no ka ‘ohana. He ‘imi pōmaika‘i ka hana o ka ‘ohana. ‘A‘ole hele ka ‘ohana ma kahakai a nanea wale nō.
Ma hope o Leleiwi, ua huaka‘i ka papa i Kīlauea a ma hope i Punalu‘u no ka mea ua noho ke kupuna ma Ka‘ū kekahi. Ma laila i ha‘i mo‘olelo ai ‘o Kupuna Kauahipaula. ‘ōlelo ‘o ia, “Ua iho nā ‘ohana no Nā‘ālehu i Punalu‘u no ka pae ‘ana o nā honu. I kēla manawa, nui nā honu. Ho‘omoana mākou ma ka hale pāpa‘i. ‘Imi nā kāne i ka honu ma waho o ke kai hohonu a ma nā pāhoehoe ma waho. Huli a ‘imi nā wāhine i limu, i pāpa‘i, a i i‘a ma ka ‘āpapa ma ke kai papa‘u.” ‘O ka mea kupanaha i nā haumāna ke ki‘i ‘ana a ke kupuna i ka wai mānalo i loko i ke kai! Mea mai ke kupuna, “‘O ko‘u kuleana ka ho‘opiha‘ana i ka huewai a ho‘iho‘i ‘ia no ka inu ‘ana.” Wahi āna, ua le‘ale‘a ka noho ‘ana ‘oiai ‘a‘ole ‘o ia makemake i ka hahau ‘ana a make o ka honu. Uē ka honu. ‘A‘ole hiki iā ia ke noho lōlena i loko o ka hale pāpa‘i.
Pō‘ino ka po‘e ho‘omoana ‘ae‘a o kēia au. ‘A‘ole hiki ke noho pa‘a. Hehu ‘ia e ka māka‘i. Hele ā ‘ae‘a hauka‘e. ‘A‘ole hiki iā lākou ke kanu mea‘ai. ‘A‘ole hiki iā lākou ke nala lauhala, huli i loli no ke kū‘ai ‘ana, lawai‘a a pēlā aku. ‘A‘ole loa‘a ke kālā he nui i ka ‘ohana o Kupuna Kauahipaula akā ua ho‘opōmaika‘i ‘ia me ka ‘āina a me ke kai no ka ‘imi pōmaika‘i ‘ana.
He hāli‘a kēia iā ‘Elikapeka Kauahipaula
