Akaiko Akana: Kahu, Kākā‘ōlelo, Hoa Kanaka

0
1263

Read this article in English

Aia ma ka paia i loko o ka luakini ‘o Kawaiaha‘o kekahi pāhai (papa ho‘omana‘o) o nā kahu a pau o ia hale pule i hala. Ma luna o ia pāhai, ua kākau ‘ia kēia mau mana‘o no Akana: He kahu. He kākā‘ōlelo. He hoa kanaka.

He kahu: Ho‘okahi makahiki ma hope o ka hala ‘ana o Lili‘uokalani ua lilo ‘o Akaiko Akana ‘o ia ke kanaka Hawai‘i mua o ke külana kahu o Kawaiaha‘o. ‘O ke kahu ma mua ona ‘o Hanalē Paleka ka mea kaulana i kona ‘ōlelo nemanema pinepine ‘ana iā Kalākaua me Lili‘uokalani mai ka “‘āwai ho‘oma‘au.” I ko Akana komo ‘ana i ka hana ‘euanelio ua wāwahi ‘o ia i ua ‘āwai a ho‘omaka ‘o ia e kūkulu hou i ka hale pule a e ho‘oulu i ka ‘ekalesia. Ua ‘ai ‘ia nā loko lā‘au e ka huhu. ‘O nā mea e ‘ike ‘ia nei a i kēia manawa: ke ke‘a, nā ihoiho ‘ehiku, ke kūahu, lānai o ka papa ‘elua, a pēlā aku na Kahu Akana. Aia nō ā hiki i kēia lā nā hō‘ailona li‘ili‘i ma nā pou: “E hāmau.”

He kākā‘ōlelo: Ua hele ‘o Akana i ke kula ‘o Kamehameha a ua puka mai Hartford. Ma ka makahiki 1918 ua kākau ‘o ia i ka palapala “Nā Uaua o ka Ho‘oulu Lāhui.” Ma kēia palapala aia ‘eono uaua, kekahi mau mākala no ka ho‘oikaika ‘ana i ka lāhui: a) ‘ike lāhui; 2) ‘ike laulā; 3) ho‘ona‘auao; 4) ka home; 5) ka nohona pono; a me ka 6) noho hemolele. Wāhi āna, ‘o ka ‘ike lāhui ka ha‘aheo a me ka mana‘o‘i‘o i ka lāhui Hawai‘i a he kahua no ka ho‘oikaika ‘ana i ka lāhui. Inā, he ‘ili kou, he ‘ili alaea, he waiwai, he ‘ilihune, ua pono ke kanaka Hawai‘i, e no‘ono‘o a mana‘o‘i‘o, i ka po‘e Hawai‘i.

Nui kona kāko‘o i ka ‘ōlelo kanaka. Ua kākau ‘o ia “o ka olelo Hawai‘i ka mea e ikeia ai kakou he lahui okoa.” Ua kākau ho‘i ‘o ia i ka ‘aha ‘ōlelo e ho‘oponopono i ke kulekele ho‘opāpā a‘o ‘ōlelo Hawai‘i ma nā kula.

He hoa kanaka: Ua aloha nui ‘o Kahu Akana i nā kānaka noho kuleana ‘ole ma Kaka‘ako me Iwilei a no‘ono‘o ‘o ia he maika‘i inā ho‘i lākou i ke kua‘āina. No‘ono‘o ‘o ia he pu‘uhonua ka ‘āina. Ua ho‘okikino ‘o ia i ka ‘Ahahui Pu‘uhonua o nā Hawai‘i, ka “makua” nāna i ho‘okino i ka ‘āina ho‘opulapula. Ma ka makahiki 1921 ua ‘ike maka ‘o ia i ke Kānāwai Ho‘opulapula a i ka makahiki 1922 ua koi ‘o ia i ka ‘aha ‘ōlelo o ‘Amelika e ‘ae iā Papakōlea e komo i nā ‘āina ho‘opulapula.

Ma ka hopena o “Nā Uaua o ka Ho‘oulu Lāhui” aia kekahi mele ho‘oniua i ka pu‘uwai o Akaiko Akana. Hō‘ike ‘ia nō kāna hana me kona aloha no ka lāhui Hawai‘i:

Be strong and ally ye, O Sons of Hawai‘i
And nobly stand together hand in hand
All dangers defy thee Sons of Hawai‘i
And bravely serve your own your Fatherland.

‘Ōlelo Pāku‘i: ‘O kēia ka piha makahiki he 200 o ka ho‘okumu ‘ana o Kawaiaha‘o, ka hale pule i aloha nui ‘ia e Kahu Akaiko Akana. Ua ho‘ola‘a ‘ia ia wahi mo‘olelo ona i nā kahu Hawai‘i a me nā hoahānau a pau o Kawaiaha‘o.

Previous articleAkaiko Akana: Minister, Orator, Patriot
Next articleIwi Kūpuna Return
Kalani Akana, Ph.D.  is the research analyst at OHA. He is a kumu hula,  kumu oli,  and kumu ʻōlelo Hawaiʻi.  He  has  authored  numerous  articles on hei (Hawaiian string figures) and indigenous ways of knowing and doing and  was  invited to speak at a Presidential Session of the Indigenous Peoples of the Pacific SIG at the American Education Research Association in April 2017.  In 2000, he co-organized and led the Hawaiian delegation to the Festival of Pacific Arts in New Caledonia.