Ka ʻŌlelo Hawaiʻi – He Kahua e Kū Ikaika ai ka Lāhui

0
34

Read this article in English

Kaialiʻi Kahele, Trustee Hawaiʻ i Island

He “dead language” ko kākou ʻōlelo Hawaiʻi, pēlā ka hoʻopuka ʻia e kekahi ʻākena kūʻai ʻāina. Wahi aʻu a me kākou nō paha a pau, ʻaʻole loa pēlā. ʻO ka ʻoiaʻiʻo, ke ulu wikiwiki nei ma nā home o Hawaiʻi nei. He lohe pepeiao ʻia e kākou e walaʻau pū ʻia ana ma nā wahi hāmama ākea e ko kākou lāhui a me kekahi poʻe lāhui ʻē. Ua laha pākeu wale aku nei i loko o nā makahiki hope iho nei, pēlā hoʻi ka hōʻoia a ka Helu Kānaka.

ʻAʻohe ʻōlelo ʻē aʻe i ulu ka hoʻohana ʻia ma nā home e like me ka ʻōlelo Hawaiʻi. He lohe wale ʻia kēia ʻokoʻa ma koʻu mokupuni kulāiwi a ma koʻu wahi hale ponoʻī nō e māua ʻo Maria, ʻoiai he mau haumāna kā māua mau kaikamāhine no kekahi kula ʻōlelo Hawaiʻi. Na ka Helu Kanaka e hōʻoia pū ana ē ʻo kahi heluna nui loa, ʻo Hawaiʻi Kalana nō ia. Ma hope aku hoʻi, ʻo ka huina o nā Kalana ʻo Maui me Kauaʻi ia, a laila, ʻo Oʻahu. He ulu nō kēia no nā mokupuni a pau.

Pehea i ulu ai ko kākou ʻōlelo me kēia? Ma muli nō o nā wahi kula e aʻo ʻia ana i loko o ka ʻōlelo Hawaiʻi. He kanahā a ʻoi makahiki aku nei, na ka ʻAha Pūnana Leo i kū a ʻaʻa i ka pāpā ʻia ʻana ʻaʻole e kula ʻia ma ka ʻōlelo. A ua lanakila nō hoʻi, a lawe ʻia aʻela ke kiʻina kula ʻōlelo Hawaiʻi piha mai laila aku a i loko o nā kula aupuni. I kēia manawa, he mau Pūnana Leo a Kula Kaiapuni Hawaiʻi mai ʻō a ʻō o ka paeʻāina. A ua piʻi pū ke aʻo ʻōlelo Hawaiʻi ʻana o nā kula ʻē aʻe kekahi.

Na nā hanauna ʻōpiopio ka ʻōlelo Hawaiʻi e ʻauamo nei i ʻōlelo maʻamau. Wahi a ka ʻIkepili MH 2024, ʻo ka ʻōlelo nui loa o ka pae keiki hele kula (5-17MH) o ka paeʻāina, ʻaʻole ʻo kekahi ʻōlelo komoneʻe, akā, ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi nō.

Ma nā pae ma ʻō aku o ka 17 MH, ma laila ko kākou pōkole. Ma ka helu ʻeono kākou o ia hoʻohana ma ka home. ʻO Hawaiʻi Mokupuni naʻe ke kūʻēlula. ʻO ia kahi ʻoi o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma mua o nā ʻōlelo ʻē ma nā pae makahiki hui pū ʻia.

No ka poʻe oʻo o nā makahiki, he ʻano paʻakikī nō hoʻi ke paʻa ka ʻōlelo, akā, ke holomua mau nei ke oʻo ʻana o nā kamaliʻi ʻōlelo Hawaiʻi o ka ʻāina a lilo i poʻe mākua. E like nō me ka hoʻohana ākea ʻia o ka ʻōlelo me ke au o ka manawa, pēlā e ulu ai ka mākaukau o kākou a pau.

Ma nā pahuhopu a OHA a me ko Hawaiʻi nei, e noʻonoʻo ʻia i ala ʻōlelo, keu hoʻi no nā hanauna ʻōpiopio. He kahua ka ʻōlelo Hawaiʻi e kū ikaika ai kākou, ʻaʻole wale nō i mua o ko Hawaiʻi nei, akā, ma ko kākou ʻano he ʻōiwi i mua o ko ke ao a pau.


Kōkua ʻia e ke koleke ʻōlelo Hawaiʻi ʻo Ka Haka ʻUla o Keʻelikōlani, kahi e noho haumāna ʻōlelo Hawaiʻi nei ʻo Kai Kahele.

Mahalo nui loa to Trustee Brickwood Galuteria for using his column this month to adapt and personalize an English version of the manaʻo I shared in my column for Mahina ʻŌlelo Hawaiʻi ma ka ʻōlelo makuahine.