
Nā Mea Kākau: Kananinohea Māka‘imoku, Kanoe Kanaka‘ole, Noelani Iokepa-Guerrero
“ʻO ka lilo ʻana i kumu mauli Hawaiʻi, ʻaʻole ia he ʻoihana wale nō. He mea kēia e piha ai kou ola. He kuleana a he makana.” – Kamehaʻililani Waiau, Kahuawaiola Papa Puka 2002, poʻokumu, a kumu kula
He papa hana hoʻomākaukau kumu mauli ola Hawaiʻi ʻo Kahuawaiola i hoʻomaka i ka makahiki 1998. Hoʻoulu ʻia ka mākaukau o nā aʻoākumu e aʻo aku ai i ka ʻike ma o ka ʻōlelo a moʻomeheu Hawaiʻi. ʻO ke 84% o nā haumāna i puka mai Kahuawaiola, aia nō ke aʻo nei ma nā kula a puni ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi, mai ka pae kula kamaliʻi a hiki loa i ka pae laeʻula. Ma o ka ʻōlelo makuahine a me ke Kumu Honua Mauli Ola e paʻa ai ke kuanaʻike, ke kālainoʻonoʻo, ka mākau, a me ka ʻike e pono ai ke kumu mauli ola Hawaiʻi. Paʻa ihola ka mauli ola i ka pili ʻuhane, ka ʻōlelo Hawaiʻi, ka ʻike kuʻuna, a me ka lawena. Hoʻoikaika ʻia ka pilina a ka haumāna me kona kaiaulu, i ʻike ʻo ia i kona kuleana lawelawe a alakaʻi.
Wahi a Waiau, “Like ka mauli Hawaiʻi me ia manaʻo ʻo ke ahi e ʻā maikaʻi ana i loko o ko kākou naʻau.” Na ia ahi e lapalapa a e hoʻomālamalama aku i ke ala naʻauao o ka poʻe haumāna a me nā ʻohana o lākou. “ʻO ka pahuhopu nui aʻu no ke aʻo ʻana i nā keiki ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, ke kūkulu hou ʻana, ka hoʻopaʻa hou ʻana i ke kahua Hawaiʻi i loko o ke keiki ma kā lākou ʻōlelo ponoʻī (Kamuela Yim, Papa Puka 2006).”
Kohu uapo ke kumu mauli ola e hoʻopili ana i ka ʻike kuʻuna a me ka ʻike o kēia au. Mea mai ʻo Koa Rodrigues (Papa Puka 2017), “Hiki ke ola kēia ʻike i nā pōʻaiapili a pau o ka nohona Hawaiʻi.”
He kumu makemakika a ʻepekema ʻo Henani Enos (Papa Puka 2006) ma Ke Kula ʻO Nāwahīokalaniʻōpuʻu. ʻĀwili ʻo ia i ka ʻike kaulana mahina, ka holomoana, ka mākau makemakika, a me ka ʻepekema ma kāna papa haʻawina. He papa ʻoʻoleʻa nō no kāna poʻe haumāna. Mea mai ʻo ia, “ʻO ka poʻe haumāna, ʻo ia ana kā kākou poʻe alakaʻi i ka wā e hiki koke mai ana a ma ka hikiāloa.”
ʻAʻole nā haumāna puka he mau kumu kula wale nō. Lawelawe lākou no nā kaiaulu ma nā ʻano hana alakaʻi like ʻole, e laʻa me ka noho ʻana ma nā papa alakaʻi o nā kula a kaiaulu; he mau kumu hula, mahi ʻai, loko iʻa, hoʻokani pila, a hāʻehuola. Hoʻokumu aku lākou i nā honua e hoʻokuluma ʻia ai ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu Hawaiʻi.
I ke anehe ʻana mai o ka makahiki 2023, e piha ana he 25 makahiki o ko Kahuawaiola hoʻomākaukau ʻana i nā kumu mauli ola Hawaiʻi. He mau kumu akamai i ke kālaiʻike, lawelawe no ke kaiaulu, aloha, alakaʻi, a ʻauamo i ke kuleana e hāpai ana i nā keiki, nā ʻohana, ka ʻōlelo Hawaiʻi, a me ka lāhui i luna. I manaʻo ia i kuluma ai nā haumāna Kahuawaiola, “Inā ʻaʻole wau aʻo, inā ʻaʻole wau ʻauamo i kēia kuleana, na wai lā e hana?” (Hauʻolikeola Pakele, Papa Puka 2004).