Na J. Hauʻoli Lorenzo-Elarco

Me ka hanohano o nā ʻāina kupuna, mai ka lā puka i Haʻehaʻe o Hawaiʻi Nui Kuauli a hiki loa aku i ka lā hoʻi i Hiʻolani o ka moku kuaʻau ʻo Hōlanikū, aloha nui iā kākou a pau. Eia hou mai nei he ʻelele o nā hoa ʻāina o Papahānaumokuākea (CWG) e waiho haʻahaʻa nei he pūpū limu aloha nui ʻia na ʻoukou pākahi, i wahi hoʻomanaʻo no ka ʻono o ka ʻōlelo Kanaka o ko kākou pae ʻāina.
I ka MH 1917, ua paʻi ʻia ma ka nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi ʻo Ka Puuhonua o na Hawaii, “I ikeia no ke kanaka no kekahi lahui ma kana olelo…”. Inā pēlā, ʻike pū ʻia nō ke kanaka no kekahi ʻāina ma kāna ʻōlelo, e laʻa hoʻi me nā inoa, nā mele, a me nā ʻōlelo noʻeau no kekahi ʻāina. No ka ʻōlelo, ua lilo ia he mea pono a mea kaua hoʻi no ka hoʻohanohano ʻana, ka hoʻokolonaio ʻana, ke kāpae ʻana, a me ka haku hou ʻana i ka moʻolelo o kekahi ʻāina.
Ma ke kiaʻana i nā inoa pana ʻāina a me nā inoa mea ola, ma o ka ʻōlelo Kanaka, e hoʻomanaʻo ʻia ana nō ia māhele nui o ka pae ʻāina nei, ʻo ia ke Kiahoʻomanaʻo Kai Aupuni ʻo Papahānaumokuākea.
No Papahānaumokuākea
ʻO Papahānaumokuākea kekahi puʻuhonua kai nui loa i hoʻomalu ʻia o ka honua nei no ka pono o nā ʻano mea ola ʻōiwi a ʻāpaʻakuma hoʻi e noho nei ma laila. He 582,578 mile kuea ka nui, a he ʻekolu hapahā nō ia o ka pae ʻāina nei, a aia nō i laila nā mokupuni a pau o ka ʻākau komohana o Hawaiʻi.
Kapa ʻia nō ma ka inoa ʻo nā Kupuna Islands, he koʻikoʻi loa pū nō ʻo Papahānaumokuākea no ka lāhui Hawaiʻi ma ka moʻomeheu, ka ʻaoʻao politika, a me ka ʻaoʻao pili ʻuhane pū kekahi. I loko nō naʻe o kona ʻano nui a koʻikoʻi, ua ʻane poina loa kekahi hapa loa o ko ke au nei i ia mau moku o loko o Papahānaumokuākea ma muli o ka hehu ʻia o nā inoa kuʻuna a me nā moʻolelo e pili pū ana e nā kolonaio no ke kanu a hoʻoulu hou mai i nā inoa ʻē a me nā moʻolelo ʻē.
Nā Inoa Pana ʻĀina
Ua laha loa nō paha nā inoa Hawaiʻi o nā moku “nui” he ʻewalu o Hawaiʻi nei. Ma kahi o 3,000 mau mile mai Hawaiʻi aku, kuhi pinepine ʻia ke kiwikā kai ʻole ʻo Las Vegas, ʻo ia ka moku ʻeiwa o Hawaiʻi, a no kekahi, kuhi ʻia ka mokuʻāina ʻo Wakinekona, ʻo ka ʻumi ia. Kuhi ʻia nō pēlā no ka nui o nā Hawaiʻi i haʻalele iā Hawaiʻi no ka noho hou ʻana ma ia mau wahi mamao.
ʻOiai he mau inoa kapakapa wale nō paha ia e hōʻoia ana i kekahi pilina kanaka me kona ʻāina, he ala nō ia e hoʻopoina mai ai kākou i nā mokupuni ʻē aʻe o Hawaiʻi pae moku, e laʻa hoʻi me Paokalani, Mokupuku, Molokini, Mokoliʻi, Popoiʻa, Mānana, Kāohikaipu, Mokulua, Mokuʻauia, Mōkapu, ʻŌkala, Huelo, Lehua, a me Kaʻula mā. I loko nō naʻe o ka hiki ke ʻike maka aku i ia mau mokupuni mai nā mokupuni nui o Hawaiʻi nei, ʻaʻole manaʻo ʻia, he mau mokupuni kū ʻokoʻa nō ia mai ia mau mokupuni nei mai. He mau mokupuni wale nō naʻe ia o ia mau mokupuni nei i hoʻohui ʻia i loko o nā palena ʻāina a nā kalana Hawaiʻi i kaha ai.
ʻIke leʻa nō naʻe kākou, nā Hawaiʻi, he mau ʻāina Hawaiʻi nō ia mau mokupuni liʻiliʻi no ko kākou ʻike maka ʻana i ia mau moku a me nā moʻolelo Hawaiʻi kahiko e pili pū ana. Eia naʻe, no ka ʻaʻai ʻāina ʻana, ka piʻi kai ʻana, a me ka huli ʻana o ke au nei, e aha ana lā nā mokupuni a me nā moku kuaʻau o Papahānaumokuākea i ʻike pinepine ʻole ʻia, ke hoʻi piha hou aku ma lalo o ke kai?
He 10 mau moku o Papahānaumokuākea. Ua kamaʻāina paha kekahi i nā mokupuni ʻo Nihoa a me Mokumanamana, nā mokupuni kokoke loa i nā mokupuni nui loa o Hawaiʻi nei. Mau nō ka mauli Hawaiʻi o ia mau ʻāina ma nā inoa e hoʻomanaʻo mai ana iā kākou no nā moʻolelo o nā akua kumu, nā aliʻi holomoana, a me ka hoʻomana kahiko.
I ke au ʻana aʻe i ka ʻākau komohana, kōliʻuliʻu ka mauli Hawaiʻi o nā moku, oki loa i ko lākou mau inoa ʻē. A hiki i kēia, ua kō he ʻelua hana kuʻupau e hoʻā hou aʻe ai i ia mauli Hawaiʻi o ia mau moku.
ʻAkahi, i nā MH 1990, ua haku ke Kōmike Huaʻōlelo i kekahi mau inoa no kēlā moku me kēia moku. ʻAlua, i kekahi mau makahiki ma hope mai, ua hoʻōla hou ʻia kekahi mau inoa pana moku kahiko e Kekuewa Kikiloi (ke poʻo kuʻi o CWG) ma kona ʻimi noiʻi ʻana i nā hiʻohiʻona ʻāina o ia mau moku me ka hoʻopili pū nō o ia mau hiʻohiʻona me kekahi palapala kākau o ka MH 1835 a kekahi haumāna o ke Kulanui ʻo Lahainaluna, ʻo Kaiaikawaha kona inoa, nāna i moʻolelo mai no ka pae ʻāina o Hawaiʻi.
Koe naʻe ʻo Nihoa me Mokumanamana, ʻekolu inoa nō o kēlā me kēia moku o Papahānaumokuākea: ʻelua inoa hawaiʻi a hoʻokahi inoa ʻē (e nānā aku i ka palapala ʻāina i pākuʻi ʻia). I kēia au e neʻe nei, ʻōlelo ʻia nō ia mau inoa a pau, a ʻo ka mea mio a nani loa, ʻo ka lohe nui ʻia nō ia o nā inoa Hawaiʻi ma mua o nā inoa ʻē.
Nā Inoa Mea Ola
Ola pū nō ka ʻōlelo Kanaka ma Papahānaumokuākea i nā inoa mea ola. He mau miliona nō ka nui o nā manu kai o Papahānaumokuākea. ʻO ka maʻamau ma ka ʻōlelo Kanaka, he inoa hoʻopilipili leo ko kekahi mau manu Hawaiʻi, ʻo ia hoʻi, ua kapa ʻia nō kekahi lāhui manu ma kona kani. Ma laila nō ma Papahānaumokuākea, hiki nō ke lohe ʻia ke mele hoʻoipoipo o ka mōlī, ka ʻuaʻuaʻu ʻana o ka ʻuaʻu kani, a me ka ʻaoʻaoʻaoʻū ʻana o ka ʻaoʻū. No kekahi mau mea ola naʻe e noho ana ma laila, ua nalowale aku ko lākou inoa, a i ʻole, ʻaʻole i kapa ʻia aku.
Ua hoʻokuleana ʻia ʻo Nomenclature Hui, he lalo kōmike o ka CWG, e noiʻi noelo i nā inoa pana ʻāina a me nā inoa mea ola o Papahānaumokuākea. Ma ke kālele piha ʻana ma ka waihona palapala ʻōlelo Hawaiʻi o ka wā ma mua a me nā loina kapa inoa kuʻuna Hawaiʻi, noiʻi, hoʻōla, a kapa aku ia hui i nā inoa. A hiki i kēia, he 74 mau inoa a ia hui i kapa aku ai no kekahi mau pana ʻāina, iʻa, lima, koʻa, mea ulu, a manu hoʻi o Papahānaumokuākea.
ʻAʻole wale nō na ke kōmike i kapa aku i nā inoa o nā mea ola hou. Ma ka pōmaikaʻi loa o ka ʻenehana hou, e hoʻopili pū ʻia mai ana nō ʻo Papahānaumokuākea me ka poʻe ma o ke kelealo ʻana. Ma kekahi o ia mau hanana, ua hana pū ko ʻoukou mea kākau nei me Ocean Exploration Trust, nāna e ʻimi noiʻi ana ma Papahānaumokuākea, no ka hoʻolele ʻīwā ʻana i nā wikiō o ka papakū o Papahānaumokuākea no kekahi papa mālaaʻo o ke Kula Kaiapuni o Pūʻōhala.
Ma ia launa ʻana me nā haumāna, ua hoʻolele aʻe au i kekahi wikiō o kekahi mea ʻeleʻele a poepoe kohu pāluna e pūlana ana ma luna iki aʻe o ka papakū. A laila, hāmama aʻela ka waha nui o ia mea, a luaʻi akula ʻo ia i ke kai i piha ai i kona mau pāpālina ʻuheke. Mai kona ʻano poepoe, wīwī maila kona kino a he ʻano puhi, a ʻau akula, a ʻo ka hū aʻela nō ia o ke aloha o ia poʻe kamaliʻi i ka ʻike aku i ka hana ʻana o ia ʻano puhi, he gulper eel ka inoa.
Me kona waha nui, alapoho mai ia puhi i ke kai a nui aʻe kona mau pāpālina no ke kūpale ʻana aku i nā mea pōʻino. ʻAʻohe ʻike ʻia he inoa Hawaiʻi o ia ʻano puhi. A laila, nīnau akula au i ka poʻe kamaliʻi, “he aha ka inoa o ia ʻano iʻa?” Ua kupaianaha loa nō ka pane ʻane lōkahi ʻana o lākou, “he puhi waha nui!” Pēlā nō i ola ai kona inoa.
He ʻŌlelo Ola, He Moʻomeheu Ola, He ʻĀina Ola, a He Lāhui Ola
He wahi ola a mauli Hawaiʻi nō ʻo Papa- hānaumokuākea, a aia nō ko kākou pono i ka mālama pono ʻana i ia wahi no ko kākou ʻike leʻa ʻana, no Papahānaumokuākea nō kā-kou, a ʻo ko kākou kupuna nō ia, a ʻo kākou kāna mamo. I ka noke ʻana aku o kākou ma kēia aukahi hōʻola ʻōlelo a moʻomeheu hoʻi, ke huliāmahi nei nā lālā o CWG me nā hoa ma ka mālama ʻana iā Papahānaumokuākea ma nā ʻano hana like ʻole, ʻo ka hoʻopuka a kapa inoa ʻana, ka noiʻi ʻana, ka hoʻohemo pīhā ʻōpalapala ʻana, ka haku mele a ʻōlelo noʻeau ʻana, a me ka hoʻomohala haʻawina ʻana i loko piha nō o ka ʻōlelo Kanaka.
E like loa nō hoʻi me ka puhi waha nui nāna i hoʻoulu he pilina ʻōlelo Kanaka me ka poʻe kamaliʻi o ka hanauna hou, lana aʻe nō ka manaʻo, e hoʻoulu pilina kākou me Papahānaumokuākea, a hoʻomanaʻo pono mai, ʻaʻole he mau moku lēʻia wale nō ia o ka moana, akā he puʻuhonua kapu, he kanaaho, he papa aʻo, a he wahi ʻimi naʻauao nō hoʻi e hōʻoia ana i ke ola mau loa o ka ʻōlelo a ko kākou pae ʻāina. E ola nō ʻo Papahānaumokuākea.
Hauʻoli Lorenzo-Elarco is a member of the Papahānaumokuākea Native Hawaiian Cultural Working Group, and chair of the Nomenclature Hui Subcommittee.