Kākau: He Mele Haliʻa Aloha

Read this article in English

Ka Hōʻola Hou ʻana i ka Hana Noʻeau o ke Kā Uhi no ka Hanauna Hou

Wahi a Keone Nunes, he mele i hoʻoili ʻia iā kākou ke kani hauhia a ka hahau i ka mōlī – kekahi mea i poina nui ʻia, eia naʻe ke hoʻomanaʻo hou ʻia nei ma ka hana kākau uhi.

“Ua nalowale kēlā pana, kēlā kani kākau uhi a kahiko, ma ko kākou wahi a me ko kākou nohona no kekahi mau hanauna. A he kani piha hauʻoli nō! He mele ia mai nā kūpuna a kākou i hoʻopoina. I kekahi manawa, ʻo ke ala e ʻoi loa aʻe ai a e ʻike maoli ai i ko kākou mauli, a iā wai hoʻi ko kākou pilina, aia nā ma ka hoʻomaopopo ʻana i ua mele nei.”

1 of 7

Ua kaulana a puni o Hawaiʻi a ma waho pū kekahi, ia kanaka mana nui, haʻahaʻa maoli, a leo nahenahe, ʻo Nunes, ka mea nona ke kūlana “Kahuna Kā Uhi,” ʻaʻole no kona loea wale nō i ke kākau uhi Hawaiʻi kahiko, akā no kona paio nui ʻana i ka hōʻola hou ʻia.

No nā makahiki anahulu he ʻelua i kaʻa hope akula, ua hana ʻo Nunes i nā hana noʻeau he nani kōkī ma ke kapolena makamae loa i loaʻa – ʻo ka ʻili kanaka. Ma ka hoʻohana ʻana i nā lauana kahiko, he laha ʻole kēlā me kēia uhi e like me ka lua ʻole o ke kanaka nona ia uhi. ʻO nā kahua o ke koho ʻana i ka lauana, ʻo ia nō ko ke kanaka moʻokūʻauhau a me ke kumu e makemake ai ʻo ia i ka uhi.

“He nui nā lauana. He pono ka ʻike ʻana i nā lauana ma mua o ke koho kūpono ʻana,” wehewehe mai ʻo Nunes. “Like ka haku ʻana i nā lauana me ka haku mele ʻana.”

Ma mua o kona aʻo ʻana i ka ʻoihana kā uhi, he kumu hula a he kumu ʻōlelo Hawaiʻi ʻo Nunes. Ua hana ʻo ia ma ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Bihopa, a he laekahi moʻomeheu ma ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi ma nā makahiki 1980.

I ka makahiki 1990, hoʻomaka ʻo Nunes e hana no ke aupuni pekelala ma ke ʻano he “hoa kūkā,” a no nā makahiki kanakolu i hala akula ua aʻoaʻo ʻo ia i ke kuanaʻike Hawaiʻi i nā papahana pekelala kāohi ʻai lāʻau ʻona a me kāohi maʻi pale ʻea pau (AIDS). Ua hoʻomaha ʻo ia mai ka hana hoa kūkā ʻana i kēlā makahiki aku nei.

Ma muli o ka lako pono mau i ke kālā mai kāna hana hoa kūkā, hoʻomaka ihola ʻo Nunes e ʻimi loa i ka hana noʻeau o ke kākau uhi. Paipai ʻia ʻo ia e kekahi mea hana kākau uhi nupaikini nona ka inoa ʻo Kandy Everett. Hoʻohana mua ʻo ia i ka mīkini, akā ma waena o nā makahiki 1990, hui ʻo ia me Suʻa Suluʻape Paulo, he loea kaulana i ke kākau uhi Kāmoa kahiko. He mea ʻōkeʻe hālāwai ʻana.

I ka makahiki 1996, e noho haumāna ana ʻo Nunes ma lalo o Paulo iā ia e noho ana i Aotearoa. Na Paulo i aʻo mua iā Nunes i ka hana a me ka hoʻohana ʻana i nā mea kākau uhi kahiko. Ma ia hana ʻo Nunes i hoʻomaopopo ai ʻo ia ʻaʻole i nele wale ko Hawaiʻi i ka nalohia o ia mea pāheona he nīnūnē nui ia a puni o ka Pākīpika.

Ma kekahi ʻaha i Nānākuli i 1998, hāʻawi ʻo Paulo iā Nunes i nā lako pono kākau uhi kahiko, me ka haʻi ʻana mai iā Nunes nāna ana nō e mālama i ia mau mea hana a me ka ʻike a Paulo i kaʻana ai iā ia. “Ua nui koʻu mahalo i kēlā,” wahi a Nunes.

I ka make ʻawaʻawahia ʻana o Paulo i kekahi makahiki ma hope mai, haʻalele ʻo Nunes.

Ma muli o kona mokumokuāhua i ka hala ʻana o kona kumu, ʻaʻole i hana ʻo Nunes no kekahi mau mahina a hiki i ka pō a Paulo i kipa ʻuhane mai ai iā ia ma kona moe. “Ua ʻike ʻo ia i ke kaumaha loa oʻu i kona make ʻana, akā haʻi maila ʻo ia iaʻu, ʻE Keone, ʻaʻole au i aʻo iā ʻoe no ka ʻole.’ A ao ka pō, kākau uhi hou akula au; a ʻaʻole au i hoʻohana hou i ka mīkini ma hope o kēlā.”

ʻOiai e aʻo ana ʻo Paulo iā Nunes i ka hana ʻana i nā mea hana a me ke ʻano hana o ke kā uhi, he ʻike makamae ko Nunes i ka loina Hawaiʻi, ka moʻokūʻauhau, a me nā lauana uhi i hoʻoili ʻia iā ia e nā hulu kūpuna ʻo ia nā ʻo ʻAnakē Muriel Lupenui, ʻo Papa Kalahikiola Naliʻielua, ʻo ʻAnakē Emma De Fries, ʻo ʻAnakē Martha Lum Ho a ʻo Arthur Cathcart.

Mai ia mau kūpuna ʻo Nunes i aʻo mai i nā loina, nā pule, nā oli, a me nā lauana uhi Hawaiʻi kahiko. Maiā ʻAnakē Muriel ʻo Nunes i aʻo mai i ka moʻokūʻauhau a me ka hana ʻana i ka paʻu (ʻīnika kākau).

“Pōmaikaʻi au i koʻu koho ʻia ʻana e koʻu mau kumu e noho haumāna a e hoʻolohe i kā lākou moʻolelo. Pōmaikaʻi hoʻi i koʻu koho ʻia ʻana e Paulo, no ka mea ma Kāmoa ʻaʻole ia he mea maʻa mau ke aʻo ʻana aku ma waho o ka ʻohana. Ua ʻike ʻo ia i kekahi mea i loko oʻu i kūpono iā ia, a mahalo nui au i kēlā.”

Aʻo mai ʻo Nunes mai kona mau kumu a pau a hala lākou pākahi. “He manawa kupanaha ia no ka mea he mau uapo lākou mai ka wā kahiko a i kēia wā.”

Pēlā ʻo Nunes e ʻike ai iā ia iho ma ke ʻano he ʻauwai paʻa e hoʻōla hou ana i ia ʻoihana mai ka wā i hala a i ka ʻoihana Hawaiʻi o kēia au.

“He mea iki wau,” i koi mai ai ʻo Nunes. “Hoʻomaopopo ʻo Paulo iaʻu, ʻaʻole i pili iā ʻoe. Ua pili i ka moʻomeheu a me ke kaʻina hana. Ua pili i ka poʻe. Pēlā koʻu noʻonoʻo ʻana mai ia hope aku.”

Ma luna aʻe o ke aʻo ʻana i nā lauana, nā loina, a me ke ʻano hana o ke kākau uhi kahiko, ʻōlelo mai ʻo Nunes he mea koʻikoʻi ka mākaukau ʻana ma ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu Hawaiʻi.

“ʻAʻole like ka pule no kou ʻohana me ka pule no kō haʻi. ʻAʻole i hoʻopaʻa naʻau ʻia. He pono ka ʻike ʻōlelo Hawaiʻi e hana pēlā, e pane, a e haku. He mea nui hoʻi ka moʻolelo no ke kūkulu kahua ʻike. ʻO ka moʻokūʻauhau kekahi. ʻAʻole he pono ka ʻike ʻana i nā moʻokūʻauhau o ka poʻe a pau, akā he pono ka hoʻomanaʻo ʻana.”

Ma muli o ka hoʻomaʻamaʻa no kekahi mau makahiki anahulu, ke hiki mai kekahi iā Nunes me kona moʻokūʻauhau, hiki iā ia ke nānā i ka inoa a ʻike i kahi e pono ai. No nā ʻŌiwi e ʻimi ana i kona ʻike loea, he kahua ko lākou moʻokūʻauhau no nā lauana a Nunes e koho ai i uhi no lākou.

Ma loko o ka hana Kahuna Kā Uhi, noi nui ʻia ʻo Nunes e nā mea ʻimina uhi Hawaiʻi kahiko. Ke ʻae ʻo ia e kākau uhi i ke kanaka, kūkākūkā ʻo Nunes me lākou no ka mea ʻo ka hoʻomaopopo ʻana i ko lākou moʻokūʻauhau a me ko lākou kumu e makemake nei i ka uhi nā mea e kino mai ai ka lauana. ʻAʻole ana e ʻike nā mea e loaʻa ana i ka uhi maiā Nunes i ka lauana a kākau ʻia ma ko lākou ʻili.

He pono pū ka hoʻomākaukau ʻana no ka hana maoli i ke kā uhi.

Ma mua o ka hoʻomaka ʻana, hoʻomaʻemaʻe ʻo Nunes iā ia iho ma ka ʻuhane a me ke kino, pēlā pūia hana no ka mea e loaʻa ana ka uhi. I ka pō ma mua, ala mai ʻo Nunes i ke kulu aumoe a lawe aku i kona mau mea hana i kai i mea e hōʻala iā lākou, me ka pule i mākaukau lākou. “He māhele nui ia o koʻu hana. He loina.”

Hana mau ʻo Nunes me hoʻokahi a i ʻole ʻelua paha o kāna mau haumāna i mau kōkua hoʻi ma ka hoʻomāloʻeloʻe ʻana i ka ʻili o ke kanaka e kākau ʻia nei. He mea maʻamau ka loaʻa o nā mea ʻike maka a mea ʻohana nō paha i mau kākoʻo ma ia hana, ʻoiai ua hiki ke hele a ʻeha, ʻoiai naʻe ʻaʻole i ʻeha welenia e like me ka manaʻo o kānaka.

“ʻO kekahi o nā kuhi hewa o ke kākau uhi o kahiko ʻo ia ka nui aʻe o ka ʻeha ma mua o ke kākau uhi me ka mīkini. ʻO ka ʻoiaʻiʻo, inā na ka lima kūpono, he emi loa mai o ka ʻeha. ʻO kekahi mea i manaʻo ʻia, ʻo ia ka lōʻihi. Eia hou, inā na ka lima kūpono, he hikiwawe nō.”

Ma loko o kona mau makahiki he 60, aia nō ʻo Nunes ke hoʻomākaukau nei i ke kā uhi o kēia hanauna hou e hoʻoholomua i ka ʻoihana i kekahi pae.

“He mea nui ke aʻo aku i ka hanauna hou. Ua aʻo mākou iā lākou e ola ma kēia ao nei, akā ʻaʻole i aʻo ʻia ka ʻike hoʻolohe kūpuna ma ke ʻano kūpono.”

Ua aʻo ʻē aku ʻo Nunes i ʻelua kāne Kanaka Maoli i ʻūniki i ke kūlana Kā Uhi. Ke aʻo nei nō hoʻi ʻo ia i ʻekolu ʻÖiwi ʻē aʻe.

“He mea nui koʻu ʻūniki ʻana i nā kāne ʻekolu i hoʻomaopopo ʻia e ka lehulehu ka waiwai o ka hoʻokumu hou ʻana i ka ʻoihana. ʻO Paulo paha ka ʻoi loa o nā Kā Uhi kahiko aʻu i launa mua ai. Ua hoʻohuli nui ʻo ia i koʻu manaʻo ma ka hoʻomaopopo ʻana i koʻu kuleana, ʻaʻole i ka poʻe wale nō aʻu i kākau uhi ai, i ka moʻomeheu pū kekahi. He manaʻo ia i loli nui ai koʻu noʻonoʻo ʻana.

Ahuwale ka mana hoʻohuli o ke kākau uhi ma ka haku ʻana, ke kākau uhi ʻana a me ka loaʻa ʻana mai. ʻOiai e hoʻomanaʻo ana ʻo Nunes i ke ʻano āna i hoʻohuli ʻia ai ma kona aʻo ʻana, hoʻohuli pū ʻia nā kānaka i loaʻa ka uhi na Nunes. Hoʻohuli pū ʻia ma muli o ke kaʻina hana a me ka pāheona e hoʻohiwahiwa ana i ko lākou mau kino.

ʻO Mehanaokalā Hind kekahi o ia poʻe. “He hōʻoia nā lauana a Keone i kākau ai ma luna oʻu i koʻu kuleana a he mea ia e pā mai ai ke ʻano o koʻu ʻike ʻana iaʻu iho. He kia hoʻomanaʻo ia iaʻu i kahi kūpono aʻu e kūlia aku ai ma ke ola Kanaka. Ke hoʻohuli nei kā Keone hana i ko kākou manaʻo iā kākou iho, ko kākou kino, ko kākou mau lauana a hōʻailona lāhui, ko kākou kūpuna – a pehea kākou e hoʻoholomua ai i ua mau mea i kēia mua aku.”

Ma kēia pae o kona ola, ua lilo ʻo Nunes, i uapo e hoʻokuʻi ana i ka wā ma mua me ka wā ma hope.

“Ua ʻae ʻia au e hahai i kēia ala ma muli o koʻu mau kumu a pau. A noke au i ke aʻo ʻana mai. He kūkulu pilina i ko kākou mau kūpuna ka hoʻomaopopo ʻana i ua mele a me ka hoʻokani ʻana aku i kēlā mau kanaka i paʻa mau iā lākou ka haku ʻana me kēlā mau kani. Manaʻo au he mea koʻikoʻi loa nō ia.”