Na Kai Markell, OHA Poʻo Kiaʻi Kanawai
He 21 makahiki i hala, i ka wā a kekahi Kanaka ʻŌiwi e ʻeli ana i kekahi lua ma ke one ma ke kahakai ʻo Oneʻula e hoʻomākaukau ai i kāna mea ʻai, ua loaʻa mai ka iwi kanaka iā ia. Hoʻomaopopo koke akula ʻo ia i nā mākaʻi. A e like me ia i kauoha ʻia ma ke kānāwai, ua hoʻomaopopo pū ʻia ka State Historic Preservation Division (SHPD).
Ua kanu ʻia ka iwi kupuna ma ke ʻano moe lōʻihi me nā ʻano olopī lei he nui e like me ka pālolo, ka pūpū, ka palaoa, ke aniani, a me ka lāmeka. Ua hoʻoholo ʻia he wahine kēia, ua lei kona ʻāʻī i ʻelua niho palaoa ma ke ʻano he lei ʻōpuʻu, ua paʻa kona mau pūlima i ke kūpueʻe palaoa, a e ʻapo ana kona mau lima he ʻelua lei niho palaoa nui.
Ua ahuwale nō ke kūlana kiʻekiʻe o kēia aliʻi wahine, a ʻoiai ua kau ʻia hoʻi nā olopī kālepa me kona moepū, ua hiki ke mahuʻi ʻia ua kanu ʻia ʻo ia ma hope o ka makahiki 1778.
I ka hala ʻana o nā makahiki, ua pōhihihi maila ka ʻike e pili ana i kēia aliʻi wahine i ke kali ʻana i kekahi ʻano hōʻike a hōʻoia. A ua lilo nō kona loaʻa ʻana mai i mea e hoʻohuli ai i ke ʻano i maopopo ai ka moʻolelo Hawaiʻi no nā makahiki he 200.
ʻO kēia koʻu hōʻike ponoʻī, a he māhele wale nō ia o ka moʻolelo.
Ka Moʻolelo o Oneʻula
Aia ke kahakai ʻo Oneʻula ma ʻEwa, Oʻahu, a he wahi ia i ʻākoakoa pinepine ai ke kaiāulu. A ʻo ka manaʻo o ka inoa ʻo Oneʻula, ʻo ia hoʻi ke “one koko” a i ʻole “ke one aliʻi.”
He maikaʻi ke kai o laila no ka limu. A ua ʻōlelo ʻia, hoʻolaupaʻi ʻia akula ka limu o laila a lawe ʻia nā ʻanoʻano limu ma nā ʻau moana e ulu ai mai Waikīkī i ka hikina a i Nānākuli i ke komohana. Kapa ʻia kēia wahi e ka poʻe hānai limu ma ka inoa ʻo “Hale o Limu.”
Ma Oneʻula, kahe ka wai a Kāne ma luna a ma lalo o ka honua, ma o nā lua puna a me nā ana paʻakea a puni ka moku ʻo Ewa, a hiki i ka hui kūwili ʻana me nā kai o Kanaloa. Wahi a kekahi mau moʻolelo, ʻo kēia mau ana nō kahi i noho ai ka poʻe ʻōlohe.
ʻO ke awāwa ʻo Kaloʻi nona ke kahawai e kahe ana a puka ma Oneʻula, hoʻomaka ia ma uka ma kahi o Mauna Kapu i ka lālani mauna ʻo Waiʻanae ma Pālehua i kahi i kapa ʻia ʻo Waiwānana.
ʻO kēia nō kahi i hoʻomaka ai ke ola, i kēia wai mana a hōʻola o kapakai, kahi hoʻi e māhuahua ai nā pua iʻa, ka ʻākoʻakoʻa, ka limu a me nā mea ola koʻikoʻi ʻē aʻe a Papa.
Ke Kūkulu ʻana ma Oneʻula
I nā makahiki 1970, ua hoʻomaka kekahi hui Kepani i ko lākou hoʻolālā ʻana i ke kūkulu ʻia o nā hale kūʻonoʻono, nā hōkele, nā hale hoʻolimalima, kekahi kahua kolepa, a me kekahi awa kū moku ma nā 1,100 ʻeka o ke kapakai o Oneʻula.
E like me ka maʻamau, ua hana ʻia kekahi ana hulikoehana no kēlā wahi. A ua hōʻike ʻia nā kula paʻakea o ʻEwa, i uluahewa me nā kumu kiawe a me nā kumu koa haole, me he mea lā he moku ʻōlohelohe waiwai ʻole i noho ʻole ʻia e ka poʻe Hawaiʻi kahiko.
Akā, ua loli nā kula ʻo ʻEwa i ke au o ka manawa. I ka wā ma mua, ua uluāhewa ka wiliwili a me ka ʻōhiʻa lehua liʻiliʻi. Wahi a nā moʻolelo, ua kipa ʻia kekahi pūnāwai i kapa ʻia ʻo Hoakalei e Hiʻiakaikapoliopele i kona huakaʻi hele. Ma muli o kona kū kaʻawale ʻana, ʻo Kaupeʻa kekahi inoa kahiko hou aku no kēia wahi, he inoa hoʻi e kuhi ana i kona kapu e like me ka pūloʻuloʻu e hō’ike ana i ka pāpā ʻia o kekahi mea kapu. Ua ʻike ʻia hoʻi he ao kuewa nō hoʻi kēia wahi, kahi hoʻi o nā ʻuhane e ʻauana aku ai.
Ma ke ana hulikoehana a ka hui kūkulu, ua kuhi ʻia he 56 mau kahua hulikoehana ma kēia wahi, eia naʻe, ua hoʻoholo ʻia aia he ʻeono wale nō kahua hulikoehana waiwai e pono ai ka mālama ʻana. A ua pau hoʻi kekahi o kēia mau kahua hulikoehana ʻeono i ka luku ʻia i ka wā o ke kūkulu ʻana.
I ka makamua o nā makahiki 1990, noke akula ka mea kūkulu e kiʻi i kekahi Palapala ʻAe no ke Kūkulu ʻana ma ka ʻĀina Conservation District Use Permit (CDUP) mai ka ʻOihana Kumuwaiwai ʻĀina (BLNR) i mea e hehi ai a e hoʻohana hoʻi i ka ʻāina o ka mokuʻāina, ʻo ia pū me nā ʻāina ma lalo o ke kai, no ke kūkulu ʻana i kekahi puka kanela no awa kū moku ma ke kahakai a me ka ʻāpapapa.
I loko nō o ke kūʻē ʻana o nā Kānaka Hawaiʻi Ōiwi a me nā hui mālama kaiapuni, ua ʻāpono ʻia ka palapala ʻae e BLNR i ka makahiki 1993.
I ka makahiki 1994, hoʻopiʻi akula ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi (OHA) a me nā kākoʻo ʻē aʻe i kekahi hihia i kūʻē nui ʻia. No kekahi mau pule, ua hōʻike ʻia ka ʻike kākoʻo a me ka ʻōlelo a nā hōʻike, akā hōʻoia akula ʻo BLNR i kā lākou ʻāpono ʻana i ka CDUP me ka ʻōlelo ʻana “ʻaʻohe kaiāulu lawaiʻa, ilina a i ʻole wahi haipule o ia wahi i koho ʻia no ke kūkulu ʻana i ke kanela.”
Hoʻopiʻi akula ʻo OHA i ka hoʻoholo a BLNR me ka ʻAha Hoʻokolokolo Kaʻapuni Mua, a kākoʻo ka Luna Hoʻokolokolo Hanohano ʻo Wendell Huddy i ka ko BLNR ʻaoʻao. Hoʻopiʻi hou akula ʻo OHA i ka hoʻoholo a Huddy me ka ʻAha Hoʻokolokolo Kiʻekiʻe o ka Mokuʻāina ʻo Hawaiʻi.
Nā Hihia a me nā Pilikia ʻĒ aʻe
E kahe ana ka wai wānana o Pālehua a hiki i ke kai i ka wā i ulu aʻe ai ka hihia, a hoʻomaka akula ka wāwahi ʻia mai o Oneʻula i ka wā e hoʻokolokolo ʻia ana kēia pilikia ma ka ʻAha Hoʻokolokolo Kiʻekiʻe.
I ka mahina o Pepeluali 1998, iho akula nā kānaka ʻōiwi mai kahi kapa a kahi kapa o ka paeʻāina i Oneʻula. A hana ʻia nā wikilia a me nā kūʻē a ua hoʻouna ʻia ke kahea e hoʻokoʻikoʻi i ka wāwahi ʻia ʻana o ia wahi. Ua lōkahi ka manaʻo o poʻe kūʻē e kūʻē i ka loaʻa o ke ana hulikoehana (ke ana ʻia a me ka waiwai o nā kahua hulikoehana) a me ka wāwahi ʻia o ia mau wahi.
Ua waiho aku ka ʻAhahui o nā Hale Pule ʻEuanelio Hawaiʻi e kū ana no 18 mau hale pule Hawaiʻi, a me ka Hawaiʻi Ecumenical Coalition i kekahi palapala hoʻopiʻi e hōʻike ana i ka waiwai o Oneʻula a me ke kumu hoʻi i waiwai ai nā kahua hulikoehana o loko no kona moʻolelo me kona haipule.
Ma Malaki, i waena o ka wā o ke kūʻē ʻana, ua hoʻopuka ka ʻAha Hoʻokolokolo Kiʻekiʻe i kā lākou manaʻo hoʻoholo mao kekahi “Memorandum Opinion,” e hōʻike ʻana i ko CDUP ʻaʻe ʻana i ke kuleana o ka mokuʻāina e mālama i nā kuleana kuʻuna a me nā kuleana kuluma o ka poʻe Hawaiʻi ʻŌiwi “ma ke ʻano e hiki ai.”
Hoʻihoʻi akula lākou i ka hihia kānāwai iā BLNR a koi akula hoʻi i ka papa luna e pane i kēia mau nīnau:
- Hana ʻia nā kuleana kuʻuna a kuluma ma kēia wahi e hoʻopiʻi ʻia nei?
- Inā loaʻa nō kēia mau kuleana, pehea ka nui o kona keʻakeʻa ʻia e ka hana e noi ʻia nei?
- Inā loaʻa nō kēia mau kuleana, he aha ka hana e pono ai iā BLNR ke hana e mālama i kēia mau kuleana?
Ua hoʻokumu kēia mau nīnau i ka makamua o ke ana pae-kolu i hoʻohana ʻia ma ka hihia kānawai kuleana Hawaiʻi, Ka Paʻakai o ka ʻĀina v. Land Use Commission, State of Hawaiʻi.
E hoʻokō ʻia nā koina, ua hoʻokolokolo ʻo BLNR i kekahi hihia ʻē aʻe i kūʻē ʻia, a eia hou, ua hoʻoholo lākou ʻaʻohe wahi waiwai o laila, a hāʻawi akula lākou i ka CDUP i ka hui kūkulu – a ʻo ka hopena, ʻo ia nō ka luku ʻia o nā wahi koʻikoʻi he nui i hiki ʻole ke loaʻa hou mai.
ʻAneʻane hoʻokahi makahiki ma hope, ma ʻIanuali 2001, ua loaʻa mai nā iwi o kekahi aliʻi wahine kūlana kiʻekiʻe ma waena konu o kahi i hoʻolaʻa ʻia no ka puka o ke awa kū moku.
Ka Hoʻoia ʻana i ke Aliʻi Wahine
ʻO ka hana e hōʻoia ai i ke aliʻi wahine i kanu ʻia ma Oneʻula, ua holo a ʻane piha hoʻokahi kekeke.
Ma ʻApelila 2010, ma hope o ka nānā ʻana i ka ʻike i palapala ʻia a me ke kilo ʻana i nā hōʻike ʻuhane a me nā hōʻailona, ua hōʻoia ka Oʻahu Island Burial Council (OIBC), ʻo Kaomileikaʻahumanu nō ia.
He aliʻi wahine ʻo Kaomilei na Kalanikūpule, a ʻo ka inoa i kapa ʻia ai ʻo ia i kona wā ola, ʻo ia nō ʻo Namahanakapukaleimakaliʻi. He kaikaina ʻo ia no Kaʻahumanu ma ka ʻaoʻao makua kāne, ʻo Keʻeaumokupapaʻiahiahi ko lāua makua kāne.
Ua ʻalo ʻo ia i ka inaina o Kaʻahumanu i ka wā i hāpai ʻo ia nei me kāna mau māhana, ʻaʻole na Kalanikūpule, akā na Kamehameha I. Ua hala ʻo ia i ke kahe nui ʻana o ke koko i kona wā i hānau ai iā lāua ma Kūkaniloko, a kanu ʻia ihola ʻo ia ma ke one o Oneʻula ma nā ana ma lalo o ka honua i kapa ʻia ʻo Waipouli.
No ka wela o kona inaina, huki akula ʻo Kaʻahumanu i ka moʻokūʻauhau o Namahanakapukaleimakaliʻi mai nā oli, a i ka hala ʻana o kona kaikaina, kapa akula ʻo ia i kona kaikaina ma ka inoa ʻo Kaomileikaʻahumanu.
I kekahi pō mālie a pōʻele o 2014, ma kekahi huakaʻi kaumaha i alakaʻi ʻia e nā kāhili a me nā mea oli, ua hāpai ʻia ʻo Kaomileikaʻahumanu e nā mamo āna i hōʻia ʻia, a me kona ʻohana, a kanu hou ʻia akula ʻo ia ma kekahi wahi ʻē aʻe ma Oneʻula. A pau akula ka wā o kona hoʻopoina ʻia.
He Hōʻike i Huli Kua ʻia e Holomua ai ke Kūkulu ʻana
Ma muli o nā mea i loaʻa iā lākou, ua paipai nui ʻo OIBC i ko SHPD hōʻoia a mālama ʻana iā Oneʻula, ʻoiai ua hōʻike ʻia, ʻaʻole ʻo Kaomileikaʻahumanu wale nō kai kanu ʻia ma nā ana ma Oneʻula, akā ua kanu ʻia hoʻi kekahi mau aliʻi a me kekahi mau makaʻāinana ma laila.
Eia naʻe, ʻaʻole i hoʻolohe ʻo SHPD i nā manaʻo o OIBC.
A laila, ma ʻOkakopa 2018, ua hōʻoni ʻia kekahi mau ilina hou aku e nā hana kūkulu ma kahi o 30 iwilei ma uka o kahi i loaʻa ai ʻo Kaomilei- ikaʻahumanu. Ua loaʻa mai lākou ma kahi kokoke i ka puka o ke awa kū moku, kahi hoʻi i hoʻoholo lua ʻia ʻaʻohe ilina a wahi koʻikoʻi o laila.
A ʻo kēia mau iwi, i uhi koke ʻia me ka nānā maikaʻi ʻole ʻia, ua kanu pū ʻia lākou me nā ʻano pupu i like me nā pupu i loaʻa mai me Kaomileikaʻahumanu, a no laila, ua hiki ke kuhi ʻia ʻo kona mau moepuʻu paha lākou.
E like me ka hoʻopaʻi o ka holoi ʻana i ke ola a me ka moʻokūʻauhau o Namahanakapukaleimakaliʻi, ʻo ia mau nō ka holoi ʻia o ka moʻolelo a me nā kumuwaiwai koʻikoʻi o Oneʻula i ka mau ʻana o ke kūkulu ʻia o kēlā wahi.
ʻO Oneʻula, ʻo ke One Aliʻi, ke One Koko, ʻo ka wai wānana nō.
He ʻonipaʻa ka ʻoiaʻiʻo.
