Unuhi ʻia e Noʻeau Peralto
I kēia makahiki, e noke mau kēia kākau moʻolelo i ka wehewehe ʻana aku i ka hana hoʻonaʻauao a mākou no ka mālama ʻana i nā iwi kūpuna a me nā moepū, a e kau nui aʻe ana koʻu manaʻo ma kēia kākau moʻolelo ʻana i ka ʻoihana hoʻihoʻi iwi kūpuna (ʻo ia hoʻi ka hoʻihoʻi ʻana mai i nā iwi kūpuna a me nā moepū i Hawaiʻi nei) mai nā hale hōʻikeʻike a me nā kānaka kū hoʻokahi o ʻAmelika a me nāaupuni ʻē aʻe a puni ka honua.
Hoʻomaka ʻia akula ka ʻoihana hoʻihoʻi iwi kūpuna ma ka makahiki 1990. ʻO ka hoʻihoʻi iwi kūpuna mua loa, ʻo ia ka hoʻihoʻi ʻia ʻana mai o nā pūniu (iwi poʻo) he 81 mai ka Hale Hōʻikeʻike o ka Moʻolelo Kūlohelohe ma ka Hale ʻImi Naʻauao ʻo Smithsonian ma Wakinekona.
ʻO ke kānāwai nāna i kākoʻo nui aku ai i ka hoʻihoʻi ʻana mai i kēia mau iwi, ʻo ia ke kānāwai i kapa ʻia ʻo ka National Museum of the American Indian Act i hoʻoholo ʻia e Kenekoa Daniel Inouye i ka makahiki 1989. Ua kākoʻo akula ua kānāwai lā i nā hui ʻÖiwi Hawaiʻi he ʻelua, ʻo Hui Mālama i nā Kūpuna o Hawaiʻi Nei a me ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi, e noi aku iā Smithsonian i ka hoʻihoʻi ʻia ʻana mai o nā iwi kūpuna a me nā moepū. Hoʻoholo ʻia akula kēia noi ʻana ma mua o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ke keʻena hoʻihoʻi iwi kūpuna ma ka Smithsonian, a ua mahele ʻia kēia hana i nā wā he ʻelua ma muli o ke kauoha a nā ʻohana no Kauaʻi i mālama ai i kēia mau kūpuna.
Ua kākoʻo ʻia kēia hoʻihoʻi iwi kūpuna mua e kekahi mau Kānaka Hawaiʻi e hana ana ma Wakinekona me Kenekoa Inouye a me ke Kōmike Kuleana ʻIlikini o ʻAmelika. Ua mālama maila lākou iā mākou i nā ʻelele o ka Hui Mālama i nā Kūpuna o Hawaiʻi Nei i alakaʻi ʻia e Edward lāua ʻo Pualani Kanahele, ʻo mākou ʻo Ulunui Garmon, Parley Kanakaʻole, Pele Hānoa, Charles Maxwell, Kūnani Nihipali, Ipō Nihipali, Coochie Cayan, Kaʻohu Seto, Alapai Hanapi, a me aʻu.
Eia kekahi, ma ia huakaʻi ma Iulai, M.H. 1990, ua hoʻihoʻi maila mākou i kekahi iwi keiki mai ka Hale Hōʻikeʻike ma ke Kulanui o Penekelewinia. Ua ʻaihue ʻia ua iwi keiki lā mai kekahi ana kupapaʻu ma Hanapēpē i Kauaʻi. Ua kaumaha loa ko mākou naʻau i kēlā huakaʻi hoʻihoʻi iwi kūpuna.
ʻO ka hoʻihoʻi iwi kūpuna lua mai ka Smithsonian mai, hoʻomaka ʻia kēlā hoʻihoʻi ʻana i ka makahiki aʻe o 1991 no nā iwi poʻo he 134, no nā mokupuni o Kauaʻi, Hawaiʻi a me Oʻahu mai lākou. Hoʻoholo ʻia ia noi ʻana aku i ka hoʻihoʻi iwi kūpuna e nā ʻohana o Kauaʻi i alakaʻi ʻia e LaFrance Kapaka-Arboleda, Boots Panui, James Panui, Wilma Healani Holi, Atwood Makanani, Ilei Beniamina a me Moses Keale, me ke kākoʻo o ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi. Ma kēia huakaʻi hoʻihoʻi iwi kūpuna, ua kūʻē kekahi Kanaka o Kauaʻi i ka Hale Hōʻikeʻike. Eia naʻe, ua hoʻoponopono ʻia ka pilikia i kūʻē ʻia a ua holo pono akula ka hana.
Ma ka mahina ʻo Mei i ka M.H. 1991, ua hoʻihoʻi maila ka Hale Hōʻikeʻike o ke Kulanui o ʻĀlaka i kekahi iwi poʻo i Paumalū ma Oʻahu no ke kanu hou ʻana. A i ka mahina ʻo Iune o ia makahiki, ua hoʻihoʻi maila ka Hale Hōʻikeʻike o ka Moʻolelo Kūlohelohe o ʻAmelika ma Nuioka (AMNH) i nā iwi he 32, a pēlā pū me ka Hale Hōʻikeʻike o ka Moʻolelo Kūlohelohe ma Kikako (FMNH) i ko lākou hoʻihoʻi ʻana mai i nā iwi he 27. Ua nui ka pilikia o kēia ʻoihana hoʻihoʻi iwi kūpuna me AMNH, no ka mea, keʻakeʻa akula lākou i ke kānāwai hou i pili i ka hoʻihoʻi iwi kūpuna. Eia naʻe, ma ka ʻaoʻao o FMNH, ua kākoʻo nā limahana o ka hale hōʻikeʻike i ka hoʻihoʻi ʻana mai.
Ma ka mahina o ʻAukake, M.H. 1991, ua hoʻihoʻi ʻia maila kekahi iwi poʻo mai ka Hale Hōʻikeʻike o ka Poʻe Kānaka ʻo Brigham Young ma Provo i Uta. A ma ia wā like, ua hoʻihoʻi maila ka Hale Hōʻikeʻike o Bīhopa i nā iwi a me nā moepū he 54 i Waimānalo ma Oʻahu.
