Unuhi ʻia e Noʻeau Peralto
I ka makahiki 2002 a me ka makahiki 2003, ua hoʻokō ʻia nā hoʻihoʻi iwi kupuna he ʻeiwa. Ua kō ka hana a ka hihia mua o ka makahiki 2002 i ka mahina ʻo Ianuali i ka hoʻihoʻi ʻia ʻana mai o nā iwi kupuna he ʻehā mai ka Mahele Kaua Lewa o ʻAmelika. Ua kanu hou ʻia ua mau iwi ma kekahi ilina kūpapaʻu ma Waimānalo i Oʻahu.
I ka mahina ʻo ʻAukake o ia makahiki, ua hoʻihoʻi ʻia maila nā iwi kupuna he ʻehā mai ka Mahele Pūʻali Koa o ʻAmelika a me ke Keʻena ʻOihana Kumuwaiwai ʻĀina o ka Mokuʻāina ʻo Hawaiʻi (ma o ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha), a kanu hou ʻia ihola ua mau kūpuna ma Pōhakuloa i Hawaiʻi ma kahi i koho ʻia no ke kanu ʻana. Ma ia mahina like, ma hope o ke kūkākūkā pono ʻana me ke Keʻena ʻĀina Hoʻopulapula o Hawaiʻi, ua kanu hou mākou, ʻo Hui Mālama hoʻi, i nā iwi kupuna he ʻekolu ma ka ʻĀina Hoʻopulapula i Waimānalo.
Ma ka mahina ʻo Malaki i ka makahiki 2003, ua hoʻihoʻi ʻia kekahi mau mea kuʻuna i kapa ʻia he “Kalaina Wāwae.” ʻO ia ka manawa mua i hoʻihoʻi ʻia ai kekahi mea kuʻuna i Hawaiʻi nei. Wahi ke kānāwai ʻo ka Native American Graves Protection & Repatriation Act (NAGPRA), ʻo ka mea kuʻuna kekahi mea nui i mālama ʻia e kekahi lāhui kānaka, ʻaʻole hiki i kekahi ke hāʻawi lilo a i ʻole e kūʻai aku i ia mea nui, he mea kuʻuna.
ʻO Kalaina Wāwae, he ʻekolu ʻāpana kumuone ia, a ua kālai ʻia nā kapuaʻi wāwae a me nā kapuaʻi kāmaʻa puki ma ia mau ʻāpana kumuone. Na kekahi kāula wahine, ʻo Kuʻuna kona inoa, i kālai i ua mau kapuaʻi ma ke kumuone, a nāna hoʻi i wānana i ka hiki ʻana mai o ka poʻe haole i Hawaiʻi. Wahi āna, i ke kū ʻana mai o ia mau kapuaʻi puki ma ke one o Hawaiʻi nei, e hulihia ana ko Hawaiʻi Pae ʻĀina. Ua weliweli nā kānaka i kona ʻōlelo wānana, a mamuli o ia weliweli, ua pehi ʻia ʻo ia i nā pōhaku e nā kānaka, a make.
Ua aʻo ʻia maila māua ʻo koʻu kaikuahine, ʻo Mikiʻala, e ko māua kupunahine, ʻo Harriet Ne kona inoa, i ka moʻolelo o Kalaina Wāwae. No laila, ua koi aku au i ka hoʻihoʻi ʻia ʻana mai o ia mau ʻāpana kumuone, ma ke ʻano he mea kuʻuna, me ke kākoʻo o Hui Mālama.
Ua ʻoki ʻia a huaʻi ʻia hoʻi ua mau ʻāpana kumuone lā e ka haku nui o ka Hui Hānai Pipi o Molokai, ʻo George Cooke kona inoa, a nāna hoʻi i hoʻouna aku iā Kalaina Wāwae i ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha. Ua hōʻole maila ke poʻo kuhikuhi o ka Hale Hōʻikeʻike i ko mākou koi, a ua hoʻihoʻi akula ʻo ia iā Kalaina Wāwae i kekahi hui, ʻo Hui Mālama o Moʻomomi hoʻi. ʻO Kelson “Mac” Poepoe ke poʻo o ia hui. Nāna i hoʻolālā aku i ka hoʻihoʻi ʻana iā Kalaina Wāwae me Hui Mālama, a na Billy Fields i alakaʻi aku i ke kūkulu ʻana i paepae pōhaku ma Moʻomomi no Kalaina Wāwae. Ua kū haʻaheo nō mākou i ka ʻōlelo, ʻo Molokai nō ka heke!
I ka mahina ʻo ʻApelila, M. H. 2003, ua hoʻihoʻi ʻia maila nā iwi poʻo he ʻelua mai ka Hale Hōʻikeʻike o ke Kūlohelohe ma Nuioka i ʻAmelika, a kanu hou ʻia ihola lāua i Maui.
I ka mahina ʻo ʻOkakopa o ia makahiki like, ua hoʻihoʻi ʻia maila nā moepū he ʻehiku, a kanu hou ʻia ihola lākou i Kohala. Ma hope o ke kanu hou ʻia ʻana o ia mau moepū, ua ʻaihue ʻia lākou a kūʻai ʻia akula. A laila, ua hoʻāhewa ʻia maila ʻo Hui Mālama e ke Keʻena ʻOihana Kālaiʻāina o ʻAmelika no ia ʻaihue ʻana.
Ua pane akula ʻo Hui Mālama me ka noi ʻana aku i kanaka hoʻokolokolo i ke kolokolo ʻana a loaʻa nā piko pau ʻiole na lāua ka hewa. Ua loaʻa nō ʻo John Carta lāua ʻo Daniel Taylor, na lāua nō i ʻaihue aku i nā moepū. Ua hopu ʻia a hoʻāhewa ʻia lāua no ka ʻōhumu e kūʻai aku i nā moepū, he ʻaʻe aku ʻana nō ia i ke kānāwai ʻo NAGPRA. A hala aku kekahi makahiki, ua hoʻopiʻi kūhelu ʻia ʻo Taylor no ka ʻaihue, a laila ua hoʻāhewa ʻia nō ʻo ia. Eia naʻe, ua hoʻokuʻu ʻia ʻo ia no ka wā hoʻomalu a me ka hoʻolaha ʻana i ʻōlelo mihi no kāna hala.
I ka mahina ʻo Kekemapa, M.H. 2003, hoʻihoʻi ʻia maila nā iwi kupuna he ʻelua mai ke Keʻena ʻOihana Alakau o ka Mokuʻāina ʻo Hawaiʻi no ke kanu hou ʻana aku i Kohala. Eia kekahi, ua hoʻihoʻi ʻia nā iwi kupuna he ʻelima mai ka Mahele Pūʻali Koa o ʻAmelika no ke kanu hou ʻana i ka Pāpū ʻo Shafter ma Oʻahu.
