Unuhi ʻia e Noʻeau Peralto
I ka makahiki 2000, ua hoʻokō ʻia nā hoʻihoʻi iwi kupuna he ʻekolu, a pēlā nō i ka makahiki 2001 me nā hoʻihoʻi iwi kupuna he ʻehā. Ua kō ka hana a ka hihia mua o ia makahiki 2000 i ka mahina ʻo ʻOkakopa i ka hoʻihoʻi ʻia ʻana mai o nā iwi poʻo he 49 mai ke Kulanui ʻo Edinaboro ma Sekotia.
ʻOiai, ʻaʻohe mana o ke kānāwai ʻo ka Native American Graves Protection & Repatriation Act ma waho o ʻAmelika, ua hoʻokumu aʻela ke Kulanui ʻo Edinaboro i papa hana no ka hoʻihoʻi ʻana aku i nā iwi kupuna i nā kānaka ponoʻī no lākou ia mau kūpuna. Me kēia papa hana a lākou i holomua aku ai kā mākou hana.
I ka makahiki 1999, holo akula kekahi mau lālā o Hui Mālama i Nā Kūpuna o Hawaiʻi Nei i ke Kulanui ʻo Edinaboro no ke kūkākūkā ʻana me kauka Martin Lowe. A laila, ua kepa ʻia maila ʻo Kauka Cressida Fforde e ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi (OHA) e ʻimi noiʻi i ke kulāiwi ponoʻī o nā iwi i lilo i ke Kulanui. Mamuli o ia noiʻi ʻana, ua loaʻa nā iwi poʻo Hawaiʻi he 49. Naʻu i hoʻolaukaʻi i ka hoʻihoʻi ʻia ʻana mai o ia mau iwi kupuna me Kenekoa Daniel Inouye a me ke Keʻena Aupuni o ʻAmelika. No nā mokupuni ʻo Oʻahu a me Hawaiʻi mai ua mau iwi kupuna lā, a ma laila nō lākou i hoʻihoʻi ʻia aku ai no ke kanu hou ʻana.
Eia kekahi, hoʻihoʻi ʻia maila kekahi mau iwi kupuna he ʻekolu mai ka Hale Hōʻikeʻike o ke Olakino ma Wakinekona D.C. No Oʻahu mai a no Kauaʻi mai ia mau iwi, a ma ia mau mokupuni ʻelua nō lākou i kanu hou ʻia ai.
Hoʻihoʻi ʻia maila nā makau iwi kanaka he ʻehiku a me kekahi hiʻa iwi kanaka mai ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Peabody Essex ma Salema, Masakuseta. Ua paʻakikī ka hōʻoia ʻana aku inā he iwi kanaka nō ka iwi i hoʻohana ʻia no ia mau makau. Akā, ua kūkulu hōʻoia ʻia e Kauka Yoshi Sinoto (me ka noiʻi ʻepekema) a me Kamuela Kumukahi (me ka pule Hawaiʻi), he iwi kanaka nō ia. Mamuli o kā lāua hana, ua hoʻihoʻi ʻia ua mau koehana iwi kanaka lā i Ko Hawaiʻi Pae ʻĀina, a ma ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha lākou e mālama mau ʻia nei.
Ma ka mahina ʻo Pepeluali M.H. 2001, ua hoʻokō ʻia kekahi hoʻihoʻi iwi kupuna me ke Kulanui ʻo Edinaboro. He ālalo ia iwi i hoʻihoʻi ʻia maila, a ua kanu hou ʻia ua ālalo lā ma kona kulāiwi ponoʻī ma Kohala.
Ma ka mahina ʻo Malaki o ia makahiki, ua hoʻihoʻi ʻia nā iwi kupuna he 18 a me nā moepū he 83 mai ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha. Ua ʻaihue ʻia ua mau iwi lā me nā moepū kekahi e Davida Forbes mā mai kekahi mau ana ma Kawaihae aku, a ua kūʻai ʻia akula ia mau mea huna o nā kūpuna i ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha. He ʻaʻe kānāwai nō ia kūʻai ʻana. Ua nui nā pilikia o ia hihia ma waena o ka Hale Hōʻikeʻike me mākou, ʻo Hui Mālama hoʻi. Ua hala nā makahiki he ʻelima ma hope o kā mākou hoʻihoʻi ʻana aku i nā iwi a me nā moepū i ko lākou wahi ponoʻī, a laila ua kauoha maila ka ʻAha Hoʻokolokolo ʻĀpana o ʻAmelika iā Hui Mālama e hāʻawi hou aku i nā moepū i ka hale hōʻikeʻike. Ma kekahi ʻaha hoʻolohe ma ka ʻaha hoʻokolokolo i ka mahina ʻo Kekemapa, M.H. 2005, ua kūʻē akula au i ke kauoha a ka Lunakānāwai, ʻo Davida Ezra kona inoa. A laila, hoʻopaʻahao ʻia maila kēia ʻŌiwi nei no ka hoʻowahāwahā ʻana i ka ʻaha hoʻokolokolo, a ma ka hale paʻahao o ke Aupuni o ʻAmelika nō au i nohopaʻa ai no nā pule he ʻekolu. Ma ka hopena o ia hihia, ua kauoha akula ka ʻaha hoʻokolokolo i ka huaʻi hou ʻia ʻana aku o nā moepū he 83. Ua waiho pono ʻia nā iwi kupuna he 18, eia naʻe, ua mau nō ko ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha hoʻoholo ʻana i ko lākou manaʻo no ka mālama ʻia ʻana o ia mau moepū he 83 ma lalo o ka malu o ko lākou hale.
Ma ka mahina ʻo Mei o ia makahiki, ua hoʻihoʻi ʻia maila kekahi ipu ʻaina me nā niho kanaka mai ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Peabody Essex a hāʻawi ʻia ua ipu ʻaina no ka manawa i ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha. Eia kekahi, ma ka mahina ʻo Iulai o ia makahiki, ua hoʻihoʻi ʻia maila nā iwi kupuna he 13 e na Pūʻali Kaua Moana o ʻAmelika a me ka Hale Hōʻikeʻike o Kamehameha i ka ʻāina ʻo Puʻuloa ma Oʻahu. Ma laila nō lākou i kanu hou ʻia ai.
