Na Ēweleiʻula Wong, Papa 12 Ke Kula ʻo Samuel M. Kamakau
Wahi a nā kumu, “ʻO ka ʻōlelo ke kaʻā o ka mauli.” ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi kaʻu ʻōlelo mua. Ua aʻo koʻu makuahine iaʻu i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma koʻu wā ʻōpuʻu pua. Ua hoʻomau au i ka ʻimi naʻauao ʻōlelo Hawaiʻi ma ka Pūnana Leo a laila ma Ke Kula ʻO Samuel M. Kamakau. He meʻe mauli ola ʻo Kamakau ke kanaka noʻu no kona ʻimi mau ʻana i ka naʻauao ma kekahi au hou. He mea waiwai ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi a me nā ʻike kuʻuna Hawaiʻi. Ma koʻu wā piha he ʻelua mau makahiki ua hoʻomaka koʻu makua kāne e aʻo mai iaʻu i ka heʻe nalu ʻana. He ʻike kuʻuna Hawaiʻi ka heʻe nalu ʻana a makemake au e hōʻike i kona ʻaoʻao ʻike kuʻuna Hawaiʻi ʻoiai ʻaʻole laha kēlā manaʻo i ke kaiāulu heʻe nalu o ka honua. He ʻiʻini koʻu e hoʻōla i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā ʻaoʻao a pau o koʻu ola i mea e ola ai nā ʻike o nā kūpuna no nā hanauna e hiki mai ana.
He kumu hoʻohālikelike ʻo Kamakau naʻu no ka mea, ua ʻimi mau ʻo ia i ka ʻike ma kekahi au hou a ua kūpaʻa ʻo ia ma kona Hawaiʻi ʻana ma ke au i pāpā ʻia ai nā hana kuʻuna Hawaiʻi. He ʻiʻini koʻu e lilo i lawaiʻa no ke kai hohonu o ka ʻike naʻauao i loloa `“ke aho i kū i ke koʻa” me ka paʻa loa o kaʻu makau kīholo nāna e lou i ka ʻike o ko kākou mau kūpono mai ka pō mai.
ʻOiai he mea Hawaiʻi ka heʻe nalu ʻana ʻaʻole nui nā poʻe Hawaiʻi (i ʻōlelo Hawaiʻi) e heʻe nalu ana ma nā hoʻokūkū heʻe nalu. ʻAʻole laha loa ka manaʻo Hawaiʻi ma ka heʻe nalu ʻana o kēia au. He mea nui ka heʻe nalu ʻana ma nā ʻāina ʻē e like me Nūholani, Kaleponi, a me Palakila akā ʻaʻole ma Hawaiʻi.
ʻIke nui ʻia ka heʻe nalu ʻana ma nā moʻolelo kuʻuna Hawaiʻi e like me Hiʻiakaikapoliopele, Pele, ʻUmialīloa, Kamiki, a me nā moʻolelo he nui hou aku. Eia kā he ʻike ia i ʻano nalowale aku. He mau inoa Pelekānia no nā poʻina nalu, he mau ʻōlelo Pelekānia no nā ʻano ʻai a hana pāhaʻoweli heʻe nalu like ʻole, he mau inoa Pelekānia ko ka papa heʻe nalu, a pēlā wale aku.
ʻO ka papa olo, ka papa kīkoʻo, ka papa alaia, a me ka papa liʻiliʻi nā inoa o nā ʻano papa heʻe nalu kuʻuna. ʻO ka papa olo kahi papa hāiki me nā ʻaoʻao mānoanoa a ua poepoe ka ihu a me ka hiʻu, ma kahi o 2 anana me ka 1 haʻilima – 2 anana me ka 1 muku (14-16 kapuaʻi) ka lōʻihi. ʻAno like ka papa kīkoʻo me ka papa olo akā ʻaʻole like ka mānoanoa. Ua poepoe ka ihu a pālahalaha ka hiʻu a he 1 anana me ka 1 iwilei – 2 anana me 1 muku (9-16 kapuaʻi) ka lōʻihi. ʻO ka papa alaia ka mea i hoʻohana pinepine ʻia. He 1 anana – ka 1 anana me ka 1 iwilei (6-9 kapuaʻi) ka lōʻihi, he wīwī, māmā, pōkole maila, a ua ākea. Kapa ʻia nā papa pōkole o ka 1 anana (6 kapuaʻi) he papa liʻiliʻi. ʻO ka papa pae poʻo, paepō, a i ʻole paipo (hoʻohana ʻia kēia mau lā) kahi mau inoa ʻē aʻe. (Clark, John R. K. 2011)
He iʻini hoʻi koʻu e hoʻōla i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke ao heʻe nalu ma kēia au hou. Oi loli ke au, no laila, he leo paipai kēia iā kākou e kūpaʻa ma ka ʻike Hawaiʻi ma nā ʻale ʻī, nā ʻale moe, me nā ʻale hākoʻikoʻi o ka moana o nēia au.
Clark, John R. K. 2011. Hawaiian Surfing: Traditions from the Past.
Pukui, Mary Kawena. 1983. ʻŌlelo Noʻeau: Hawaiian Proverbs & Poetical Sayings. Bishop Museum Press. Honolulu (277: 2532; 164: 1518; 70: 612).