Na Edward Halealoha Ayau Unihi ʻia e Noʻeau Peralto
Mai kinohi mai, ʻo ka mālama ʻana i nā iwi o ka poʻe kūpuna kekahi o nā pōhaku niho i paʻa ai ke kahua o ka ʻōiwi Hawaiʻi. Eia naʻe, ua hele a kūlanalana kēia kahua o ka poʻe ʻōiwi ma muli o nā hana ʻino a ka haole. I ke au o ke Aupuni Mōʻï o Hawaiʻi i hala aku nei a hiki i kēia wā ʻānō, ua kāʻili ʻia ka mana o ka noho aupuni a me ka ʻai ʻāina e ka haole a ua nāwaliwali ka noho ʻana o ka poʻe ʻŌiwi i ko kākou ʻāina kulāiwi nei. Ua hoʻoili ʻia maila kēia kaumaha ma luna o kākou, ʻo ke emi ʻana o ka lāhui Hawaiʻi hoʻi, mai ka wā i māhuahua ai ka lāhui Kānaka a piha i nā Kānaka he hoʻokahi miliona a hiki i ka wā i hoʻēmi ʻia ai ka lāhui a koe aku nā Kānaka he 30,000.
I ua wā hulihia nei, ʻaʻole i nalowale aku ka lāhui ʻŌiwi, akā naʻe, ua nalowale kekahi o nā hunahuna ʻike o ka poʻe kūpuna. ʻO kekahi o kēia mau hunahuna i hele a nalowale i ka pō, ʻo ia nō ke kuleana o ka mālama ʻana i nā iwi kupuna a me nā moepū. I ka wā kahiko, he kuleana koʻikoʻi ka mālama ʻana i nā iwi o kūpuna a i kuamoʻo ia e mau ai ka mauli ola o ka ʻohana. Eia naʻe, ʻaʻole i mālama ʻia kēlā kuleana e ke aupuni noho hewa o ke au hou. Ua ahuwale ke ʻano maoli o ke aupuni hou i ka huʻe hewa ʻia ʻana aku o nā kūpuna he 1100 mai loko mai o nā puʻe one o Honokahua i Maui. Ua ʻae ʻia kēia hana lapuwale e ke aupuni me ke noi ʻole aku i nā moʻopuna a kēia poʻe kūpuna e ola nei. Na ka ʻohana i hūnā i nā iwi a huna i ka pō, a na kekahi i huʻe aku i nā iwi a waiho wale akula i ka lā. Wahi a ka poʻe kūpuna, “mai kaulaʻi i nā iwi i ka lā.” A ʻo ia ka ʻōlelo noʻeau i alakaʻi aku i ke kuamoʻo pono i mua.
Ma muli o kēia huʻe hewa ʻana aku i nā iwi kūpuna ma Honokahua, ua hōʻike ʻia ka nele o ka naʻau Kanaka i ka ʻike ʻole no ke kuleana o ka mālama ʻana i nā iwi kupuna a me nā moepū, a pēlā pū me ka ʻikeʻole no ka hoʻoponopono ʻana i nā hihia i pili i kēia hana ʻino. He mea kaumaha loa kēia ma loko o ka naʻau o nā ʻŌiwi. Eia naʻe, he huliau kēlā wā kaumaha loa ma Honokahua no ko Hawaiʻi Pae ʻāina, a ua lilo ia huliau i hulihia mai kēlā hope aku no ka hoʻopaʻa hou ʻana i kahua no ko ka ʻōiwi Hawaiʻi mālama pono ʻana i nā iwi kupuna.
Ma hope o ka paio ʻana no ka pono o nā iwi kupuna ma Honokahua, ua hoʻoholo ʻia ke Kānāwai 306 e ka ʻahaʻōlelo kau kānāwai i ka makahiki 1990 e hoʻokumu ai i nā ʻAha Mālama Iwi Kupuna o nā Mokupuni. ʻO kekahi hua o kēia paio ʻana ma Honokahua, ʻo ia ka hoʻomaka ʻia ʻana o kekahi hui mālama iwi kupuna. Na kēia hui i mālama a i hoʻihoʻi mai i nā iwi kupuna a me nā moepū i Hawaiʻi nei mai nā ʻāina ʻē mai, no nā makahiki he 25 i hala aku. He hoʻāla hou kēlā wā paio ma Honokahua no kākou, ka Hawaiʻi. Ua hoʻāla mai ka poʻe kūpuna iā mākou, i nā moʻo, a na mākou e ʻauamo i ke kuleana o nā iwi koko, ʻo ia hoʻi, e mālama i nā iwi kupuna.
