E Hoʻākea i ke Kahua

0
82

Read this article in English

Na M. Puakea Nogelmeier, Ph.D., Executive Director, Awaiaulu

Photo: John Papa ʻĪʻī

He kumu ʻike koʻikoʻi ʻo John Papa ʻĪʻī no Hawaiʻi i kēia au hou. Hāʻawi kāna ʻike i hoʻopaʻa ai i ka puka aniani ʻokoʻa e kīlohi iho ai i ka nui a laulā o ko Hawaiʻi moʻolelo kahiko a kākou e hoʻoikaika nui nei e hoʻo- maopopo hou maila.

Hānau ʻia i ka makahiki 1800, ua lawelawe ʻo ia ma nā aloaliʻi o nā mōʻī ʻelima nāna i hoʻokino ihola i ke aupuni, ʻo Ko Hawaiʻi Pae ʻĀina. Ua kākau iho ʻo ia i ka waihona nui o ia ʻikena o loko e hoʻākāka ana i ka hana a ka poʻe noiʻi Hawaiʻi, nā loea ʻoihana Hawaiʻi, a me ka poʻe a pau i hoihoi i nā moʻolelo a mea nā hana a ka poʻe Hawaiʻi o mua loa aku nei.

Wehe maila ka puke hou a Awaiaulu, ʻo Nā Hunahuna ʻIke Hawaiʻi / Hawaiian Insights,i ka puka e komo ai i ka ʻohina piha o nā mea a John Papa ʻĪʻī no ka moʻolelo me ka nohona Hawaiʻi, ma ka ʻōlelo Hawaiʻi a Pelekane hoʻi. E ʻōʻili ana i Iune, 2025.

Photo: Awaiaulu team members
The team at Awaiaulu. Seated (l-r): Kainoa Pestana, Puakea Nogelmeier, Marti Steele, Beau Bassett, Kau‘i Sai-Dudoit; standing (l-r): Lehua Ah Sam, Kaho‘okahi Kanuha, Namahana Tolentino, Keawe Goodhue, Kaliko Martin, Kamuela Yim, Hina Kneubuhl, Ha‘alilio Solomon, Aolani Ka‘ilihou, Pili Kamakea-Young, Jon Yasuda, Heua Sai-Dudoit, Kalei Roberts (w/Kilohana), and Līhau Maioho. (Not pictured: Kapalai‘ula de Silva, Pā‘ani Kelson). – Courtesy Photo

Ua paʻi ʻia nā nūpepa ʻōlelo Hawaiʻi mai ka makahiki 1834 a i ka 1948, a he hoa kākau hanohano ʻo ʻĪʻī i kona wā ola, he wā i hoʻonohonoho iho ai ka ʻike palapala Hawaiʻi i ka manaʻo nohona a i ka pilina aupuni hoʻi. Paʻi ʻia kāna mau leka mai ka makahiki 1838 a i ka 1870, i pili pinepine i nā mea o ia wā nō, e laʻa me ka hana aupuni, ka hoʻomana a me ka hoʻonaʻauao. ʻO kekahi naʻe, ʻo nā kaʻina ʻatikala hoʻi, ua pili i ka moʻolelo a me ka nohona o nā kānaka a me ka ʻāina āna i aloha ai.

Hoʻomaka kēia puke me ka haliʻa no Elizabeth Kīnaʻu, hoʻomau ia me nā ʻatikala ʻewalu no kona wā i kahu no ke Kama Aliʻi Wahine Victoria Kamāmalu, a laila, pili nā ʻatikala ʻeono iā Mātaio Kekūanāoʻa, ka “Makua Kāne o nā Mōʻī.” Kaʻi aku ia kaʻina hope i kāna hana nui, nā ʻatikala he 60 no ka poʻe a me nā hana āna i ʻike ai ma ka moʻolelo Hawaiʻi. I kohu i ka pahuhopu o ke awaiaulu hou ʻana i ka ʻike, hoʻokomo ʻia nā ʻatikala 75 a pau, ma ka ʻōlelo Hawaiʻi i pela hou ʻia a me ka unuhi piha ma ka ʻōlelo Pelekane kekahi.

Kamaʻāina paha kekahi i ka puke i paʻi ʻia e ka Hale Hōʻikeʻike o Bīhopa, ʻo Fragments of Hawaiian History (1963), kahi i ʻike lihi ai ka poʻe heluhelu Pelekane i ka hana a ʻĪʻī. ʻO ia unuhi ʻana, he māhele wale nō ia o kā ʻĪʻī kaʻina ʻatikala hope ma Ka Nupepa Kuokoa (1868-1870) ma lalo o ke poʻoinoa ʻo “Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii.” He pōmakaʻi ka loaʻa mai o ka ʻohina piha o kā ʻĪʻī kākau ʻana no ka nohona a me ka moʻolelo Hawaiʻi, ma ke kaʻina āna i hoʻopuka aku ai i kona wā ola.

Kūlia ʻo Awaiaulu e hoʻopili hou i ka ʻike o ke au i hala me ko ke ao nei, a paʻi mākou i nā kumu ʻike loea o ke au i hala no nā anaina ʻōlelo Hawaiʻi a Pelekane hoʻi o kēia lā (e ʻike iā www.awaiaulu.org).

Hoʻoulu ʻia akula nā kumu ʻike a me nā kānaka i mākaukau ma ka hoʻopili hou ʻana mai i ka waihona ʻike Hawaiʻi i hoʻopaʻa ʻia ihola e nā loea o ka wā i hala. Aʻo ʻia ka poʻe i poeko ʻē ma ka ʻōlelo ʻōiwi e ʻimi a loaʻa, e hoʻomaopopo iho a e kaʻana pono aku ma nā ʻōlelo ʻelua i ka ʻike o loko o ia waihona ʻōlelo ʻōiwi nui a ʻane poina maila o nā leka, nā palapala a me nā nūpepa hoʻi.

Hāʻawi maila ia waihona kūkahi i ka hiki ke kīpapa hou maila i ke kaʻina maumau o ka moʻolelo a me ka nohona kanaka i hele a pohihihi ma muli o ko Hawaiʻi komo ʻana mai i ke ao ʻōlelo Pelekane. ʻO kēlā me kēia puke i lawe ʻia mai i ke anaina o kēia lā kahi ʻiliʻili koʻikoʻi e paepae hou ana i ke kahua kahi e hoʻopaʻa ai kākou iā Hawaiʻi nei.

Me Nā Hunahuna ʻIke Hawaiʻi / Hawaiian Insights, hoʻākea a hoʻoikaika ʻo John Papa ʻĪʻī i ia kahua. ʻO ka laulā o kona mau mea i ʻalo ai me ka ʻike kūkahi āna i hoʻopaʻa iho ai kahi mea e hoʻonui mai ana i ko kākou lako pono hana no ka hoʻo- maopopo ʻana i ke ao i kū loa ma kahi mamao a pōwehiwehi. E kūkulu mau aku kākou!


“Nā Hunahuna ʻIke Hawaiʻi/Hawaiian Insights,” na John Papa ʻĪʻī, unuhi ʻia na M. Puakea Nogelmeier. www.awaiaulu.org