Kānekuaʻana: Ke Kiaʻi o ʻEwa mai Hālawa a i Honouliuli

0
441

Read column in English

Ua kaulana ka ʻōlelo no ʻEwa, “Alahula Puʻuloa i ke ala hele o Kaʻahupāhau.” ʻO Kaʻahupāhau ke aliʻiwahine manō a kiaʻi o Puʻuloa—mai Hālawa a i Honouliuli kona kuleana. ʻO kāna kānāwai ka hoʻopalekana ʻana o nā kānaka a pau e komo ana i nā wai o Puʻuloa. I ka manawa a kekahi mau manō ʻaikanaka i komo i nā awalau o Puʻuloa, ua lilo ʻo ia ʻo Kaʻapāhau i ʻupena nui ma ke kali (nuku) awa i hiki ʻole i nā manō ʻino ke pakele. A na kona kaikuaʻana ʻo Kahiʻukā i kā a hahau aʻe iā lākou a uka. He moʻolelo hoihoi ʻokoʻa nō kēlā.

E nānā naʻe kākou, e ka mea heluhelu, i kekahi kiaʻi ʻē aʻe o ʻEwa. ʻO Kānekuaʻana kona inoa. No Nuʻumealani mai ʻo ia a ʻ o ia kekahi o nā moʻo i hele mai i Oʻahu nei me Kamoʻoinānea. ʻA ʻo kēia Kānekuaʻana nei ka mea nāna i lawe mai i ka pipi o Puʻuloa.

Ka loko i‘a ‘o Pāpio‘ula ma Hālawa, Pu‘uloa. Na Dampier, – Ki‘i: Bishop Museum 95665

Ua hilinaʻi ko nā ʻEwa i ko lākou kiaʻi ʻo Kānekuaʻana ka mea nāna e hāʻawi mai i ko lākou pōmaikaʻi i ka wā e pilikia ai ka iʻa. A pilikia ka ʻāina i ka iʻa ʻole, ʻo ka hoʻāla nō ia o nā pulapula a Kānekuaʻana i nā waihau, he ʻano heiau no nā poʻe moʻo. He wahi heiau ka waihau no nā mōhai like ʻole e like me ka puaʻa, ka niu ʻoe, ka maiʻa ʻoe, koe ke kino kanaka a ʻo ka hōʻā nō ia o ke ahi e hoʻala ana i ka pōmaikaʻi o ka lehelehu. Ua ʻike ʻia kēia mau ahi nui mai Hālawa a i Honouliuli. ʻO ka mea aha ka pōmaikaʻi? ʻO ka pipi nō ia. Ua kākau ʻia e ke kūʻauhau ʻo S. M. Kamakau (1870):

ʻO ka pipi, ʻo ka pipi nō mai Nāmakaohālawa a hiki i nā pali o Honouliuli, mai nā kuapā o uka o ʻEwa ā hiki i Kapākule, ʻo ka pipi nō ia mai ke kali awa o Puʻuloa, a ka pōhaku o kau loko, a o ka ulu ia iho la ʻia e ka pipi o luna o ka nahawele, a o ka loaʻa nō ia o ka iʻa, ʻaʻole e hala nā malama ʻeono e kū ai ka lālā hau, ua piha ka ʻāina ʻo ʻEwa i ka pipi, a me ka mōmona pū o kona iʻo, aia ma loko o kona iʻo, he daimana i kapa ʻia he momi nani e like e ka ʻōnohi o ka iʻa, he ʻānohinohi keʻokeʻo hulali kekahi momi, he muheʻe keʻokeʻo ia momi, he ʻ ānohinohi ʻulaʻula e like nā waihoʻoluʻu o ke ānuenue ʻula me ka lena a me nā waihoʻoluʻu polohiwa, he mūheʻe makoko ia momi, he waiwai kumukūʻai nui ia i ka wā kahiko, a he ʻōpala nō hoʻi ia ma ʻEwa i ka wā kahiko, he liʻiliʻi kekahi, a he māhuahua kekahi. (Ke Au Okoa, April 28, 1870)

[nota: ua hoʻohana ʻia ke kahakō me ka ʻokina ma ʻaneʻi]

ʻAʻole ʻo ka pipi wale nō ka loaʻa mai Kānekuaʻana akā ʻo ka ʻōpae huna a ʻo ka ʻōpae kākala, ʻo ka ʻōpae nō ia mai loko o ke kai a loko o nā loko kuapā, a kau loko puʻuone. I ka wā kahiko, nui ʻino nā loko o Puʻuloa. Ua koe wale kekahi mau loko iʻa i kēia manawa.

Ua ʻōlelo ʻia e nā kamaʻāina o ʻEwa, “He kai puhi nehu, puhi lala ke kai o ʻEwa e, e noho i ka laʻi, ʻo ʻEwa nui a Laʻakona.” ʻO ka nehu ka iʻa i hoʻolako ʻia e Kānekuaʻana kekahi. ʻO ka nehupala, ʻo ka nehu maoli, ʻo ka nehu nō ia mai ka nuku i Puʻuloa ā hiki i ka uka o nā ʻEwa, me ka piha o nā nuku awalau a pau. No laila, i ka wā kahiko ua pōmaikaʻi ko ʻEwa poʻe i ka lokomaikaʻi o Kānekuaʻana.