Auhea ʻoukou e nā makamaka o neia kolamu ʻōlelo Hawaiʻi. ʻO kēia ka mahina a ke Aliʻi Makaʻainana, ʻo ia hoʻi, ʻo Jonah Kūhiō Kalanianaʻole, i hānau ʻia ai, a e hoʻomanaʻo a e hoʻokulāia ʻia ana nō ia e nā hui sivila me nā poʻe noho ʻaina hoʻopulapula.
Iaʻu e noʻonoʻo ana e pili ana i kona alakaʻi ʻana ma Wakinekona ua ʻupu aʻe kekahi nīnau i loko oʻu, “Pehea ʻo ia i hoʻoholomua ai i ke kānāwai ʻāina hoʻopulapula ma Wakinekoa me ka ʻole o ka mana koho?” Malia paha, aia ka pane i loko o kekahi pono ikaika a koʻikoʻi no ka poʻe Hawaiʻi, ʻo ia hoʻi, ke kuleana.
Ua hānau ʻia ʻo ia he aliʻi a ʻoiai ʻaʻole ʻo ia i kū i ka moku, ua ʻike ʻo ia i kona kuleana – e mālama i nā kānaka, nā pua laha ʻole o ka ʻāina. I kēlā manawa o nā 1900 aia nō nā Hawaiʻi he nui i ke kūpilikiʻi.
Pēlā ke ʻano o ke alakaʻi ʻana ma ka ʻohana.
Hōʻike leʻa ka haku i nā lāla ʻohana i kona kuleana. Pēlā ka hana a Kumu Hula Hōkū-lani Holt Padilla. Wahi āna, i ka wā kamaliʻi o kāna mau pua ʻo Luʻukia, Kaniʻau, me Lono ua wehewehe ʻo ia i ko lākou kuleana iho ma ka ʻohana. Na Lono e mālama i kona ʻanakē, na Kaniʻau e noho me ka makuahine, a na Luʻukia e mālama i ke kaikaina me ke kaikunāne no ka meaʻo ia ka hiapo.
Ma muli o kēia ʻike leʻa o ke kuleana, ua kūlia lākou ma ka hoʻonaʻauao ʻana e hoʻokō pono ai ke kuleana. No laila, ua puka lākou ʻekolu me ke kekelē kula nui: Lono me ke Kekelē Hoʻokaʻaʻike; Kaniʻau me ka Palapala Laeʻula, Hoʻonaʻauʻao; a me Luʻukia me ke Palapala Laeʻula Kauka.
ʻŌlelo mai ʻo Hōkū, “Manaʻo au, ua moakāka loa i kaʻu mau keiki he mea koʻikoʻi ka ʻohana, ka nohona Hawaiʻi, a me ka hoʻonaʻauao.”
I loko o ka pepa nui a Waiʻaleʻale Sarsona, aia kekahi nīnauele hoihoi me Kauanoe Kamanā e pili ana i ke kuleana. Wahi ā Kamanā, ʻo wiwo kekahi kulehana nui no ka maopopo i ke alakaʻina.
Inā he wiwo ko ke kanaka, maopopo iā ia i nā manaʻolana a me nā kuleana hana o ka ʻohana, Inā pēlā, hualiāmahi like nā lālā a pauo ka ʻohana a i ʻole kekahi hui hana, i ka nuʻukia a me ke ala nuʻukia like. Inā pa-kaulei ke kanaka, huki ʻia ʻo ia i ʻō a i ʻaneʻi a ʻaʻole hiki iā ia ke kūlia ma kona nuʻu.
Inā hoihoi ʻoe e heluhelu e pili ana i ke alakaʻina o nā wahine ʻiwi, hiki ke loaʻa ka pepa nui a Waiʻaleʻale Sarsona ma ka pūnaewele. Ma loko nō ʻo ia i nānā ai i ke alakaʻina ma ka nohona o Kauanoe Kamanā, Meahilahila Kelling, a me Mahina Paishon Duarte.
Kalani Akana, Ph.D., is the culture specialist at OHA. He is a kumu of hula, oli and ʻōlelo Hawaiʻi. He has authored numerous articles on Indigenous ways of knowing and doing.