He Kohu Kānāwai na ka ʻAhaʻōlelo Nui

0
742

Read this article in English

Unuhi ʻia e Noʻeau Peralto

Ke Koi ʻana aku i ka Hoʻihoʻi Iwi Kūpuna

Photo: Edward Halealoha Ayau

Ma ka makahiki 1995 a me ka makahiki 1996 o kā mākou hana, ua hoʻokō ʻia nā hoʻihoʻi iwi kūpuna he ʻumikūmāwalu me nā hale hōʻikeʻike he ʻumikūmāhā, ma muli o ka hoʻoholo ʻia ʻana o ke kānāwai ʻo ka Native American Graves Protection and Repatriation Act (NAGPRA). Eia kekahi, ma loko o ia mau makahiki, ua hoʻihoʻi wale maila kekahi kanaka kū hoʻokahi i iwi poʻo hoʻokahi.

I ka makahiki 1995, hoʻihoʻi ʻia maila kekahi iwi kupuna mai ka Hale Hōʻikeʻike o ke Kulanui o ʻĀlaka ma Fairbanks. Ua ʻae maila ke poʻo o ka hale hōʻikeʻike e lawe mai i ka iwi a i Honolulu me ke aloha ma kona mau lima ponoʻī. Ma hope o ia hoʻihoʻi ʻana, ua hala kekahi mahina a hoʻihoʻi ʻia maila kekahi iwi hou e kekahi kauka i hoʻomaha loa ʻia, mai Fairbanks mai. Wahi āna, ua hoʻohana ʻia ua iwi lā e nā polopeka ma ke Kula Lapaʻau o ke Kulanui o ʻĀlaka no ke aʻo ʻana i nā haumāna. E like me ke poʻo o ka hale hōʻikeʻike, ua lawe maila ia kauka i ka iwi ma kona mau lima ponoʻī a hiki i ke kulāiwi nei. Kanu hou ʻia ihola ua mau iwi ʻelua ma Oʻahu.

Support to Lānaʻi families extended to helping them weave the hānaʻi for reburial.- Photo: Courtesy

I ka mahina ʻo Iune i ia makahiki, holo akula mākou i Hanowa ma Nū Hamekia no ka hoʻihoʻi ʻana mai i nā iwi kūpuna he ʻekolu mai ka Hale Hōʻikeʻike Pāheona ʻo Hood ma ke Kulanui ʻo Dartmouth. Hoʻouna maila ka mea kākau kope o ka hale hōʻikeʻike i leka iā mākou, me ka ʻōlelo ʻana mai, “Nui koʻu mahalo, ʻoiai liʻiliʻi kaʻu hana, i ke kākoʻo ʻana i ka hoʻihoʻi ʻia ʻana aku i ko ʻoukou mau kūpuna a me ko lākou mana. ʻOiai, ua kaumaha koʻu naʻau i ka noʻonoʻo ʻana aku, he maʻalahi ke koho no kēia pono, eia naʻe, he kohu kānāwai no ka ʻAhaʻōlelo nui ka hoʻokō ʻana i ka hana no kēia pono. Hauʻoli koʻu naʻau i kēia hana, ua kō.”

Ma ia huakaʻi like, ua holo akula mākou i Rikemona ma ʻInikiana, a ua lilo kekahi mau iwi he ʻelua iā mākou ma ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Moore ma ke Kulaui ʻo Earlham. Ma hope o ka hoʻihoʻi ʻia ʻana o ia mau iwi, kanu hou ʻia lākou a pau ma Oʻahu.

Ma hope o ia huakaʻi, ua hala kekahi mahina a holo akula mākou i Kaleponi no ka hoʻihoʻi ʻana mai i kekahi mau poʻe niho kanaka he ʻelua i hāʻawi mua ʻia i ka Hale Hōʻikeʻike o ka Moʻolelo Kūlohelohe ma ke Kūlanakauhale o Nā ʻĀnela. Ua loaʻa mua kēlā mau niho kanaka ma Moʻomomi i Molokaʻi, a ma laila nō lākou i kanu hou ʻia ai.

Ma ka mahina ʻo Iulai o ia makahiki, ua hoʻihoʻi a kanu hou akula mākou i nā iwi he ʻiwakāluakūmālima mai ka Hale Hōʻikeʻike o Pīhopa aku i ko lākou kulāiwi ma kahi o ka Pāpū ʻo DeRussy ma Kālia i Oʻahu.

Ua kākoʻo akula mākou iā Hui Mālama o Lānaʻi i kā lākou hoʻihoʻi ʻana mai i nā iwi kūpuna he 212 no Lānaʻi mai ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Pīhopa. Nui nā pōpilikia o ia hihia ma muli o ke ʻano o ka lilo ʻana aku o ia mau iwi iā Kauka Kenneth Emory. Kākoʻo akula mākou i nā ʻohana o Lānaʻi i ka ulana ʻana i nā hīnaʻi no ke kanu hou ʻia ʻana o nā iwi, no ka mea, ua pau nā pū hala o ko lākou mokupuni i ka ʻino o ka makani pāhili ʻo ʻIniki.

Ua kō ka hoʻihoʻi ʻia ʻana mai o nā iwi kūpuna a me nā moepū he 113 i ka mahina ʻo Nowemapa o ka makahiki 1996 mai nā hale hōʻikeʻike a me nā kulanui he ʻeiwa: ʻo ka Hale Hōʻikeʻike o ka Hulikoehana o ke Kulanui o Penekelewinia (62), ka Hale Hōʻikeʻike Aupuni ʻo Reading (2), ka Hale Hōʻikeʻike o ke Kulanui o ʻAkanaka (2), ka Hale Hōʻikeʻike o ka Hulikanaka ma ke Kulanui o Kanekaka (3), ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Fowler ma ke Kulanui o Kaleponi ma ke Kūlanakauhale o Nā ʻĀnela, ka Hale Hōʻikeʻike Aupuni o ke Kūlanakauhale o Nā ʻĀnela (17), ke Keʻena Hulikanaka o ke Kulanui Aupuni o Kalepuni ma Fullerton (16), ke Kula Akeakamai Kūlohelohe o Kaleponi (1), a me ka Hale Hōʻikeʻike o ka Moʻolelo Kūlohelohe o Kāna Kaluka (3).

Na mākou i kanu hou i ka hapa nui o nā iwi i hoʻihoʻi ʻia, a ua hoʻonoho akula hoʻi mākou i ke kanu hou ʻia ʻana o nā iwi i koe me kekahi mau ʻahahui Kanaka ʻŌiwi ma nā mokupuni ʻo Hawaiʻi, Maui, Lānaʻi, Oʻahu, a me Kauaʻi. Ma kekahi mahina aʻe o ia makahiki, kākoʻo akula mākou i ka hoʻihoʻi ʻia ʻana mai o nā iwi kūpuna he ʻekolu no Waimea i Kauaʻi mai ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Pīhopa, a ua kanu hou ihola mākou i ua mau iwi lā me ka haipule.