Kaulana ʻo Lānaʻi i ka ʻōlelo noʻeau, “Lānaʻi a Lanikāula.” Ua kākau ʻia ma kēia wahi kolamu ma mua ka moʻolelo e pili ana i kā Lanikāula pepehi ʻana i nā lapu a me nā kuakua o kēlā ʻāina. Pehea kā kēia ʻōlelo, Lānaʻi a Kāneʻāpua?
E nānā kākou, e ka mea heluhelu, i ka “Ka Moolelo a Kamehameha I” i kākau ʻia e S. M. Kamakau:
Ma ka moolelo o keia kanaka o Kaneapua, no Kahiki mai no oia, ua hele pu mai me kona mau kaikuaana a no ka wai ole, hoouna ia o Kaneapua, e pii i ka wai i uka o Miki, aia no ia wahi mauka o Lanai, aka, he kuko ua mau kaikuaana nei o Kaneapua, i ka aina momona o Kaneapua, oia ka aina i Kahalapiko nolaila, ua haalele ia o Kaneapua i Lanai, a ua moe i ko laila wahine, ua lilo i kupuna no kekahi poe (Ka Nupepa Kuokoa, 5 Ianuali, 1867, ʻaoʻao 1).
Inā pēlā, he kupuna ʻo Kāneʻāpua no kekahi mau mamo o Lānaʻi a pēlā nō ka ʻōlelo, “Lānaʻi a Kāneʻāpua.” Ma ka hoʻomau ʻana o ua moʻolelo la ua hoʻi naʻe ʻo Kāneʻāpua i Kahiki a waiho ʻia nā pua āna ma Lānaʻi. Ua hoʻi ʻo ia me Wahanui, kekahi aliʻi no Oʻahu wahi a Kamakau.
Eia kekahi moʻolelo ʻē aʻe. Ua kākau ʻia ia ma “Hoʻomana Kahiko” (Ka Nupepa Kuokoa, 12 Ianuali, 1865, ʻaoʻao 1), mai Kūkulu o Kahiki mai ʻo ia me kona mau kaikuaʻana ʻo Kāne me Kanaloa. Ua hoʻomana ʻia lāua e nā kānaka no ka mea ua hele kaʻapuni lāua iā Hawaiʻi nei a hiki i kahi wai ʻole. ʻŌ aku nō ʻo Kāne i kona koʻokoʻo, a puka mai la ka wai, a ua kapa ʻia ka wai o a Kāne mā lāua o Kanaloa. Kaulana nō hoʻi kā lāua hana ma nā mokupuni like ʻole e like me ka moʻolelo o ka hana wai ma Kapunahou ma Mānoa a i ʻole ka hoʻowāwahi ʻana i pōhaku a puaʻi ka wai mōmona ma Maui i Waiheʻe a i Kahakuloa, ma Lānaʻi i Waiakāne, ma Molokaʻi i Punakou, a ma Oʻahu i Kawaihoa (ma Maunalua).
A mākaukau nō lākou e hoʻi i Lauʻenaakāne, ko lākou kulaiwi ma Kahiki, ua noho iki ma Lānaʻi. E like me kā Kamakau moʻolelo ua hoʻouna ʻia ʻo Kāneʻāpua i uka o Miki e kiʻi i wai no ka inu ʻawa ʻana. Akā ʻaʻole ʻo ia i kākau e pili ana i ke kumu o ka waiho ʻana ma Lānaʻi.
Wahi a Fornander, ua mimi ʻo Kāneʻāpua kokoke i ka punawai a ua ū iho ka mimi i ka wai. ʻO kā Kāne me Kanaloa inu ʻana nō ia ua ʻike lāua he mimi ia a haʻalele huhū lāua. No laila ua waiho ʻia ʻo Kāneʻāpua i Kaunolū ma Lānaʻi. A ua kapa ʻia kekahi lae ma laila ʻo Kāneʻāpua. Aia ma ka lae kekahi puʻu pōhaku nui i kapa ʻia e ko Lānaʻi poʻe, ʻo Kāneʻāpua Rock.
Ma luna o kēia puʻu pōhaku a Kāneʻāpua i kiaʻi a kilo ai i waʻa e lawe hoʻihoʻi iā ia i Kūkulu o Kahiki. A e like me kā Kamakau moʻolelo, i ka holo ʻana a ka waʻa o Kānewahanui (Wahanui) Hawaiʻi mai, e ʻimi ana i kona makemake e keʻekeʻehi ma luna o ka houpo o Kāne me Kanaloa, ua kāhea ʻo ia i ke aliʻi e holo pū.
Hoihoi nō hoʻi ke kamaʻīlio ʻana. Kāhea aku la o Kāneʻāpua, “He waʻa e holo ana i hea?” Pane mai la o Kānewahanui, “He waʻa e ʻimi ana e keʻekeʻehi i ka houpo o Kāne mā lāua o Kanaloa.” Pane mai la o Kāneʻāpua, “Kā! ʻO ka houpo kā o ke akua, keʻekeʻehi ʻia a‘e ʻoe e ke kanaka. Pehea la hoʻi kou ko ke kanaka, pehea la hoʻi ʻo wau kekahi.” Ma hope o kekahi ʻōlelo hoʻopaʻapaʻa, ua ʻae mai o Kānewahanui a hoʻi ʻo Kāneʻāpua i Kahiki. Aia kēlā lae a Kāneʻāpua i kilo ai iā Kānewahanui ā hiki i kēia manawa.
Aloha nō e nā mamo o Lānaʻi, nā pua a Kāneʻāpua no Lauʻenaakāne ma Kūkulu o Kahiki, na ka moʻopuna akua a Honunuikuaʻeaʻea. E ola nō e Lānaʻi a Kāneʻāpua.
