
He wahi pana kaulana ʻo Kapūkakī ma ka mokupuni o Oʻahu. Aia ʻo ia ke noho nei ma ma ka ʻaoʻao komohana o ke ahupuaʻa o Moanalua. A ma ka ʻaoʻao ʻEwa o ia wahi ʻo Kapūkakī, aia ke ahupuaʻa o Hālawa.
Nui nā moʻolelo o Kapūkakī. Ma laila i hoʻokūkū ai ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa i ka nou pōhaku ʻana. Ua hūhewa naʻe kekahi pōhaku a i kā lāua ʻimi ʻana ua loaʻa nō ma Pili o Kahe. A ʻo ia Pili o Kahe, ua lilo ʻo ia, ʻo ia ka palena komohana o ʻEwa a me ka palena hikina o Waiʻanae. Ma “He kaao no Pikoiakaalala” ʻo ia like nō nā palena o ka ʻokana o ʻEwa, Kapūkakī me Pili o Kahe, i kāhea ʻia ai e ka mōʻī ʻo Kākuhihewa.
Ma ka moʻolelo o Keaomelemele na Moke Manu, ua hele lālani ka huakaʻi poʻe moʻo no Kuaihelani mai kā lākou pae ʻana ma Waialua i o Kapūkakī ā i Nuʻuanu. Ua kapa ʻia kekahi pūnāwai i ke kahawai ʻo Moanalua ma ka inoa o kekahi alakaʻi moʻo, ʻo Koleana ka inoa. Eia aʻe kekahi mea hele ʻē aʻe. Ma o Kapūkakī i hele ai ʻo Kaʻōpulupulu, ke kahuna nui no Waimea, Oʻahu, i kona hoʻomoe ʻana ma Waikīkī ma muli o ke kauoha a Kahahana.
Ma ka moʻolelo o “Laukaieie,” na Moke Manu i hoʻohana i ka inoa o “Kaleinakuuhane [Kaleinakaʻuhane] o Kapukaki” ma ka moʻolelo huakaʻi a Makanioe lāua ʻo Laukaʻieʻie. Ua huli lāua i nā kumu waiwai o ka ʻāina. Ma ka pūnāwai kaulana ʻo Nāpeha a Kualiʻi kahi ā lāua i kaʻukaʻu iki ai ma mua o ka piʻi ʻana i Kapūkakī.
Ua hoʻohana ʻo Nāmakahelu, ka mea oli kaulana o Moanalua, i ka hua ʻōlelo, “leinakauhane” no Kapūkakī kekahi. Wahi āna, aia nō kekahi leina ʻuhane ma Kapūkakī i kona hoʻomaopopo. Wahi a Malo, aia ka leina kokoke i ka heiau ʻo Leilono a na McAllister i hōʻike i ua wahi ala ʻo Leilono ma kāhi pālahalaha o nā puʻu lapa ma luna o Āliapaʻakai. Ma ua leina ala aia ke kumu lāʻau ʻo “Ulu-o-Leiwalo.” Ma laila i lele a komo ai ka ʻuhane i ke ao ʻaumākua e hui pū me nā ʻohana me ke kōkua o kekahi ʻaumakua. Inā ʻaʻohe ʻauakua ma laila, e lele a hopu ka ʻuhane i ka lālā māloʻo o ia kumu ʻulu a nalowale ʻo ia iā Milu.
I ka manawa o ka maʻi ahulau kolela o Honolulu, ua lawe mai nā kino kupapaʻu i Kapūkakī e moe malie i “Ilina Aloha.” Na S. Damon i hāʻawi manawaleʻa a i ka ʻāina a kapa i ka inoa no ka ilina. Ma mua, aia kēlā ilina ma kahi o nā wahi kū kaʻa o ka hale pule a me ka haukapila ke kū nei i kēia mau lā.
Ma ka Mahele ʻĀina o 1848, ua hāʻawi ʻia ʻo Kapūkakī iā Kekūanaoʻa lāua ʻo Kamaʻikuʻi. ʻO Kekūanaoʻa (Mataio) ke kiaʻāina o Oʻahu i kēlā manawa a ʻo Kamaʻikuʻi, ʻo ia ʻo Grace K. Young Rooke, ka makuahine hānai o ka Mōʻīwahine ʻo Emma. Ua lilo ka hapanui o Moanalua i kā Kekūanaoʻa keikikāne ʻo Lota Kapuāiwa (Kamehameha V), he 9.045 ʻeka ʻāina, a me kekahi ʻāpana nui, he 6,918 mau ʻeka, iā William Sumner. Ua ili kā Lota ʻāina iā Kamāliʻiwahine Keʻelikōlani (Ruta) i ka makahiki 1872 a ili iho iā Kamāliʻiwahine Pauahi ma ko Ruta hala ʻana ma 1873. Ma hope o ka hala ʻana o Pauahi ma 1884, ua hoʻoili ʻia kā Pauahi ʻāina iā S. Damon, kekahi hoa hana a C. Bihopa, ke kāne a Pauahi. Ma hope, ua lilo ‘o Damon i kahu mālama waiwai o ka hoʻoilina ʻāina a Pauahi.
Nui nā moʻolelo ma nā nūpepa o nā 1920 e pili ana i nā ulia o nā kaʻa oto me nā mokokaila ma ke Alanui Kapūkakī. No laila, ma hope o nā ulia he nui ma kēlā ala kīkeʻekeʻe, ua hāʻawi ʻia he $72,000 ma 1923 e ka ʻAhaʻōlelo o ka Panalāʻau ʻo Hawaiʻi no ka hoʻoponopono ʻana i ke alanui ʻo Moanalua. He wahi pana ʻiʻo nō ʻo Kapūkakī. ʻAʻole pau nā moʻolelo akā no ka manawa, pīpī holo kaʻao.