ʻOkoʻa ka moʻolelo ʻuhane a ka poʻe ʻAmelika. ʻOkoʻa ka moʻolelo ʻuhane a ka Hawaiʻi. Ma loko o ke “Kaʻao no ʻEleʻio” na W.N. Pualawa ma ka Nupepa Kuokoa (9/5/1863-11/21/1863) a me Hōnaka, aia ʻelua lāʻana o ka moʻolelo ʻuhane Hawaiʻi.
ʻO ke kaʻao mua he moʻolelo e pili ana iā Kanikaniʻula, he aliʻi wahine no Hawaiʻi e noho ana ma Kaupō me kāna kāne kaukaualiʻi. Ua kāʻalo ʻia ʻo ia e ʻEleʻio, ke kūkini a Kakaʻalaneo ke aliʻi nui o Maui, ma kāna kiʻi ʻana i iʻa awa ma Hāna no ke aliʻi nui e noho ana ma Lele (Lāhaina).
Ua ʻike ʻo ‘Eleʻio i kekahi wahine uʻi, ʻo Kanikaniʻula kona inoa, ma kāna kāʻalo kikī ʻana akā ʻaʻole ʻo ia he wahine maoli, he kino wailua ʻuhane ia. Ma kā ʻEleʻio hoʻi ʻana huli ʻo ia i ua wahine la akā ua make ʻē a kanu ʻia ʻo ia ma ka hale pūʻoʻa. Ua hana a ola ʻo ʻEleʻio iā ia a hala ʻehā la, ua ola hou ʻo Kanikaniʻula a hoʻi e like me kona kino ma mua.
He puana maʻa mau kēia inā pili ka moʻolelo i ke kino wailua ʻuhane.
E nānā iā Hiʻiaka me kāna hana ola iā Lohiʻau. Nānā hoʻi iā “Kahalaomāpuana” – ua kiʻi ʻia nā mākua o Kahalaomāpuana i kona kino i pepehi ʻino ʻia e kāna kāne ʻo Kauhi a hana lāua a ola a hoʻi ke kaikamahine e like me ma mua.
ʻO ka lāʻana ʻelua ma ke “Kaʻao no ʻEleʻio” e pili ana i ke keiki a ua Kanianiʻula lāua ʻo Kakaʻalaneo. Ua uku ʻo Kanikaniʻula no kona hoʻōla hou ʻia ʻana e ʻEleʻio e lilo ʻo ia, ʻo ia ke aliʻi wahine na ke aliʻi nui. ʻO kā lāua keiki ʻo Kaululāʻau, ka meʻe o Lānaʻi a me ka mea nāna i hoʻomake i nā akua lapu o ia mokupuni.
Penei ka moʻolelo. He keiki piʻi pū me ke kalohe (kolohe) ʻo Kaululaʻau. Ma muli o kona kolohe, ua piʻi ʻo ia i nā kumu ʻulu kaulana o Lele e hakihaki i nā hua ʻulu a inā koe wale nā hua ma luna ua huhuki ʻo ia i ke kumu holoʻokoʻa a pohō wale. Ua kākaʻikahi nā kumu ʻulu o Lele a ʻaneʻane pau loa ka ʻai a ka lehulehu. No laila, ua hoʻouna ke aliʻi nui i kāna keikikāne kolohe ʻo Kaululaʻau i ka mokupuni ʻo Lānaʻi.
I kēlā manawa, ua noho ʻia ʻo Lānaʻi e nā akua lapu.
ʻO nā kānaka i pae ma laila, ua pau lākou i ka ʻai ʻia. Ma ka pō mua ua hoʻomaka ʻo Kaululāʻau e hiamoe ma ka moku ʻākulikuli akā ua hoʻākahele ʻia ʻo ia e ka ʻaumakua e hiamoe ma kekahi ana o ʻai ʻia e nā akua. Ma kēlā pō naʻe ua pau kekahi mau akua i ka hihia o ka ʻākulikuli. Ma nā lā, nīnau nā akua i kāhi āna e moe ai a pane ʻo ia, i ka moku nohu. Huli nā akua iā ia i ʻaina ahiahi akā pau kekahi i nohu.
Pēlā like ka hana ma kāna haʻi ʻana iā lākou e moe ana ʻo ia i ka nalu nui. ʻEā, ua pau lākou i ka hoʻopunipuni a Kaululāʻau koe ʻo Pahulu. Pakele ʻo Pahulu a noho ʻo ia ma Kahoʻolawe.
Ua lilo kēia kanaka kolohe i kanaka maʻalea i ka hoʻopunipuni a i ke aliʻi mua o Lānaʻi. Ua hoʻopanalaʻau ʻia e Kakaʻalaeo i ko Maui kupa.
Pēia ka puana o ia ʻano moʻolelo kaʻao ʻuhane o nā Hawaiʻi. ʻO ka puana mua, e kaʻa ana ka eo i ke kanaka e hoʻolohe ana i ka ʻaumakua. ʻO ka puana ʻelua, inā he kanaka maʻalea i ka hoʻopunipuni a me hoʻāpiki, ʻo ia ke kanaka nāna e hehu i nā akua lapu me nā ʻuhane ʻino. ʻO ia ke ʻano o ke “ghostbuster” maoli. Pēlā hoʻi ka moʻoleo ʻuhane Hawaiʻi. Pīpī holo kaʻao.
