Unuhi ‘ia e No‘eau Peralto
O nā kuamoʻo kahiko, ʻo iaka ʻike kuʻuna, nā loina, a me nā ʻoihana hoʻi o ka poʻe kūpuna mai ka pō mai, kekahi mau paukū nui o ka iwikuamoʻo o ka ʻōiwi Hawaiʻi. Eia kekahi o ia mau paukū nui o ka iwikuamoʻo ʻōiwi, ʻo ia nō ka mālama ʻana i nā iwi kupuna a me nā moepū. ʻO “Kanaka ʻōiwi” kekahi inoa no ka pove kanaka Hawaiʻi, a eia ke ʻano o ia mau huaʻōlelo ʻelua. ʻO “Kanaka” he inoa laulā ia no ka poʻe kanaka, a ʻo “ʻōiwi” hoʻi, ma kekahi manaʻo, he inoa ia no ka poʻe Hawaiʻi ponoʻī o kēia Pae ʻāina. Ma kekahi manaʻo, pili kēia huaʻōlelo ʻo “ʻōiwi” i nā iwi o ke kanaka Hawaiʻi. No laila, ʻo ke kanaka i hānau ʻia mai ka pūhaka mai o kēia ʻāina ʻo Hawaiʻi nei, ua like kona mau iwi me nā iwi o kona mau kūpuna e moe mai nei i loko o nēia ʻāina. He Kanaka ʻōiwi nō ia. I ʻōiwi nō ka ʻōiwi i nā iwi o ko kākou poʻe kūpuna.
Eia kekahi huaʻōlelo e mōakāka ai ka pilina ma waena o ke Kanaka ʻōiwi a me kona one hānau, ʻo ia ka huaʻōlelo ʻo “kulāiwi.” ʻO kekahi manaʻo o ia huaʻōlelo, ʻo ia kahi e noho mau ai ke kanaka no nā hānauna he nui. ʻO kekahi manaʻo, ʻo ia ka ʻāina kula, kahi i kanu ʻia ai nā iwi o ka poʻe kūpuna. No laila, ʻo ko ke Kanaka ʻōiwi ʻāina kulāiwi kahi i kanu ʻia ai nā iwi o kona poʻe kūpuna a pēlā me kona mau iwi a me nā iwi o kāna mau moʻopuna. He pilina ʻohana ko ka ʻōiwi a me ke kulāiwi. ʻO ka mole o ia huaʻōlelo ʻo “kulāiwi,” e like pū me kēlā huaʻōlelo ʻo “ʻōiwi,” ʻo ia ka “iwi.” Eia kekahi, ʻo ke kanu ʻana kekahi hana i pili i ke kanaka a me ka ʻāina. ʻO ke kanu mua loa ma ka moʻolelo Hawaiʻi kahiko, ke kanu ʻia ʻana o Hāloanaka, ke keiki ʻaluʻalu a Wākea lāua ʻo Hoʻohōkūkalani, kāna kaikamahine. Kanu ʻia ihola ʻo Hāloanaka a ulu aʻela he kino kalo, ka ʻai a ka Hawaiʻi e kuʻi ai a wali a lilo i poi. A laila, hānau mai ʻo Hoʻohōkūkalani i keikikāne hou, a kapa ʻia kona inoa ʻo Hāloa. Ua lilo ʻo Hāloa i kupuna no nā Kānaka ʻōiwi a pau mai kēlā hope aku. Ma kēia moʻolelo kahiko i ʻike ʻia ai ka pilina ʻohana ma waena o nā akua, ka ʻāina, a me nā Kānaka.
ʻO ka hoʻoulu kekahi hopena o ke kanu ʻia ʻana o nā iwi kupuna. He hoʻoulu no ke ola, a he hoʻoulu no ka mana. Me ia manaʻo, ʻai kākou, ka poʻe moʻopuna, i ka ʻai i hoʻoulu ʻia ma ka ʻāina, a hoʻōla ʻia kākou i ka ʻike ʻana aku, ua mālama pono ʻia nā iwi o ko kākou kūpuna i ko lākou kulāiwi ponoʻī. Na nā kānaka i koho ʻia e ko lākou ʻohana e ʻauamo ai i ke kuleana o ke kanu pono ʻana i nā ʻōhua o ka ʻohana. Na lākou e kanu pono i ka mea i hala me ka pule a me nā mea waiwai i hoʻomoepū ʻia me ka mea i hala no kona hele loa ʻana aku i ke ala hoʻi ʻole i ka pō. I kekahi mau manawa, ua pono ka hoʻohūnā ʻia ʻana o nā iwi a me nā moepū i mea e mālama ai i ia mau mea waiwai a i mea hoʻi e pale aku ai i ka hoʻopōʻino ʻia ʻana mai o nā iwi e ka mea hana ʻino. No laila, he kahua no ke ola o ke kanaka ka mālama pono ʻana i nāiwi o kona poʻe kūpuna.
