na Edward Halealoha Ayau unuhi ʻia e Noʻeau Peralto
I ka makahiki 1998, ua hoʻokō ʻia nā hoʻihoʻi iwi kūpuna he ʻehiku me kekahi keʻena aupuni a me nā hale hōʻikeʻike he ʻelua,ma muli o ka hoʻoholo ʻia ʻana o ke kānāwai ʻo ka Native American Graves Protection and Repatriation Act (NAGPRA).
Ma ka mahina ʻo Pepeluali o ia makahiki, hoʻihoʻi ʻia maila a kanu ʻia akula hoʻi nā iwi kūpuna a me nā moepū he 20 mai ka Pāka Aupuni ʻo Haleakalā e nā kiaʻi o ka Hui Alanui o Makena, ʻo ia hoʻi, ʻo Dana Nāone Hall, ʻo ʻAnakala Charley Kauluwehi Maxwell, a ʻo ʻAnakala Les Kuloloio.
A laila, ma ka mahina ʻo ʻAukake, komo akula mākou i loko o kekahi hihia no ka hoʻihoʻi ʻana mai i kekahi kiʻi lāʻau – he mea paʻa ihe ia no ka hoʻopaʻa ʻana i nā ihe o ke aliʻi ma luna o ka waʻa.
Hoʻomaka ʻia kēia hihia i ke kelepaʻi ʻia ʻana mai o kekahi ʻatikala nūpepa iaʻu e haʻi. Wahi a ua ʻatikala lā, e kūʻai aku ana ke kiʻi lāʻau ma ka hale kūkālā ʻo Sotheby ma Nuioka.
ʻO ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Roger Williams Park ma ke Kūlanakauhale ʻo Powekene ma Loke ʻAilana ka mea e kūʻai ana i ia kiʻi lāʻau.
ʻO koʻu kūkākūkā akula nō ia me Linda Delaney ma ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi (OHA). A laila ua komo pū maila ʻo OHA i loko o ia hihia me ke kākau ʻana aku i leka e hoʻōki ai i ia kūʻai ʻana aku, no ka mea, he hana ia e ʻaʻe aku ana i luna o ke kānāwai ʻo NAGPRA.
Ua hoʻōki akula mākou i ke kūʻai ʻia ʻana aku o ke kiʻi lāʻau, a laila, hoʻouna akula mākou i palapala koi ma lalo o ke kānāwai ʻo NAGPRA no ka hoʻihoʻi ʻana mai i ke kiʻi. ʻO ke kahua o ko mākou koi, ʻo ia ka ʻōlelo hōʻike a Pualani Kanakaʻole Kanahele, he mea kapu ua kiʻi lāʻau lā. Eia naʻe, ua hoʻōle maila ka hale hōʻikeʻike i ko mākou koi.
A laila, ua keʻakeʻa akula mākou i ka ʻōlelo hoʻoholo a ka hale hōʻikeʻike i ke Kōmike ʻImi ʻOiaʻiʻo ʻo NAGPRA.
Ma ka ʻaha hoʻolohe i ke Kahaone ʻo Hakaka ma Kalolaina Hema, hōʻike akula mākou i ka ʻikepili no ka hoʻokō ʻana aku i nā pono o ke kānāwai ʻo NAGPRA, e like me ka hōʻike ʻana aku, ʻaʻohe kuleana o ia hale hōʻikeʻike no ke kāohi ʻana i ke kiʻi. Kauoha akula ke Kōmike i ka hoʻihoʻi ʻia ʻana mai o ia kiʻi lāʻau. Ma muli o ia kauoha, ua hoʻopiʻi aku ke aupuni o ke Kūlanakauhale ʻo Powekene iā OHA lāua ʻo Hui Mālama i ke kānāwai ma lalo o ka ʻaha hoʻokolokolo ʻāpana o ia ʻāina.
ʻAʻole nō i liʻuliʻu a ua hoʻonā ʻia ka hihia ma waena o nā hui. ʻO kekahi mea i hoʻoholo ʻia e ka ʻaha hoʻokolokolo, ua pono ka hale hōʻikeʻike e hoʻihoʻi mai i ke kiʻi lāʻau a ua pono ʻo OHA e hāʻawi aku i ke kālā he $125,000 i ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Roger Williams Park.
ʻO ka mea ʻāpiki, ʻoiai ua “lanakila” lākou ma kekahi ʻano, ua mau nō ka wahaheʻe a me ka ʻōlelo ʻino a ka Meia o Powekene, ʻo Buddy Cianci kona inoa, a ua hōʻike leʻa ʻia ke ʻano ʻino o ia hoa paio ma kekahi ʻaha pāpaho i Powekene. A laila, ua hoʻihoʻi ʻia maila ke kiʻi lāʻau i Hawaiʻi nei. Eia naʻe, ua hala nā makahiki he 20, a ʻaʻole i hōʻikʻike ʻia ua kiʻi lā ma ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Bihopa.
Ma ka mahina ʻo Nowemapa, ua nui ʻino nā iwi kūpuna a me nā moepū i hoʻihoʻi ʻia maila mai ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Bihopa mai. He 1,026 ka nui o lākou. Ua pono ke ahonui a me ka hoʻoikaika i ko mākou ʻimi ʻana aku i mau wahi kūpono no ke kanu ʻana iho, me ko mākou ʻaelike ʻana me nā mea ʻāina o ia mau wahi, a me ko mākou aʻo ʻana aku i ka poʻe na kākou e mālama ana i nā iwi i ke kanu hou ʻana iho. Ua ʻoi aku ka nui o ia hoʻihoʻi iwi kūpuna ʻana ma mua o nā hoʻihoʻi iwi ʻē aʻe a pau a Hui Mālama.
Ma ia mahina like, hoʻihoʻi ʻia maila kekahi mau iwi kūpuna me nā moepū he 95 mai ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Bihopa mai. ʻAʻole naʻe i ʻike ʻia no hea mea ua mau iwi kūpuna lā. He hana nui ka ʻimi ʻana aku i wahi kūpono no ke kanu hou ʻana i ia mau iwi i nalo i ka malu kukui. Ua kālele nō mākou i nā pule a me nā ʻoihana hoʻomana i aʻo ʻia maila e mākou i ko mākou koho ʻana aku i ke kuamoʻo e hoʻihoʻi iho ai i nā iwi i ka poli o Papahānaumoku.
Ma ka mahina hoʻi ʻo Kekemapa o ia makahiki, ua hoʻokō ʻia kekahi mau hoʻihoʻi iwi kūpuna he ʻelua me ka Hale Hōʻikeʻike ʻo Bihopa. ʻO kekahi, hoʻihoʻi ʻia maila nā iwi kūpuna a me nā moepū he 35 i ka Moku o Keawe nei. ʻO ka mea ʻelua, hoʻihoʻi ʻia maila kekahi pahu kupapaʻu no kahi keiki o Keauhou a kanu hou ʻia ihola ua pahu lā i ke one o ia ʻāina. Ola nā iwi!
.){kind=link}